به ذكر آن ذكر گويد و به تبع آن حركت كند . بلكه گاه شود كه در خواب نيز انسان به تبع ذكر قلبى ذكر لسانى گويد ، زيرا كه ذكر قلبى مختص به حال بيدارى نيست و اگر قلب متذكَّر شود زبان كه تابع آن شده ذكر گويد و از ملكوت قلب به ظاهر سرايت نمايد : قُلْ كُلُّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِه 17 : 84 . [1] بالجمله ، در اوّل امر بايد انسان اين ادب يعنى « تفهيم » را ملحوظ دارد تا زبان قلب كه مطلوب حقيقى است گشوده گردد . و علامت آن كه زبان قلب گشوده شده آن است كه تعب ذكر و زحمت آن مرتفع شود و نشاط و فرح رخ دهد و خستگى و رنج زايل گردد ، چنانچه اگر كسى طفلى را كه زبان باز ننموده بخواهد تعليم دهد ، تا طفل زبان باز ننموده معلم خسته و ملول شود ، همين كه طفل زبان گشود و آن كلمه را كه تعليم او مىكرد ادا كرد ، خستگى معلَّم رفع شود و معلَّم به تبع طفل كلمه را ادا كند بى رنج و تعب . قلب نيز در ابتدا امر طفلى است زبان نگشوده كه آن را بايد تعليم داد و اذكار و اوراد را بايد به زبان آن گذاشت ، و پس از باز شدن زبان آن انسان تابع آن گردد و رنج و تعب تعليم و خستگى ذكر مرتفع گردد . و اين ادب براى كسانى كه مبتدى هستند خيلى لازم است .
و بايد دانست كه يكى از نكات تكرار اذكار و ادعيه و دوام ذكر و عبادت همين است كه زبان قلب گشوده و قلب ذاكر و داعى و عابد گردد و تا اين ادب ملحوظ نشود زبان قلب گشوده نشود .
و در احاديث شريفه اشاره به اين معنى شده است ، چنانچه در كافى شريف از حضرت صادق سلام اللَّه عليه حديث كند كه حضرت امير المؤمنين سلام اللَّه عليه در ضمن بعضى از آداب قرائت فرمودند : و لكن اقرعوا به قلوبكم القاسية ، و لا يكن همّ احدكم آخر السّورة . [2] و در حديث كافى است كه حضرت صادق به أبو اسامه فرمود : يا ابا

[1] - « بگو هر كس بر سرشت خود عمل مىكند . » ( اسراء - 84 ) .
[2] - « . . . بلكه با قرآن بر دلهاى سخت خود بكوبيد و بر آن مباشيد كه سوره را به آخر برسانيد . » اصول كافى ، ج 4 ، ص 418 ، « كتاب فضل القرآن » ، « باب ترتيل القرآن بالصّوت الحسن » ، حديث 1 . .

29