علم و ادب و عربيت كسب كرده بوده كه بمحض ورود به آن شهر توانسته است بلا فاصله از درس اساتيد بزرگ امثال شيخ مفيد استفاده نمايد و به تأليف كتاب « تهذيب الاحكام » با تحقيقات فقهى و ادبى آن به شرحى كه خواهيم گفت دست بزند . به نظر ما اگر « شيخ طوسي » مشايخ روايت نامدارى قبل از هجرت به « بغداد » مىداشت حتما در آثار خود از آنان ياد مىكرد در صورتى كه ابدا در كتب خود از علماى آن ديار حتى از پدر خويش چيزى نقل نكرده و ترجمهء آنان را در كتب رجالى خويش نياورده است . تنها علامه تهرانى صاحب الذريعة [1] جزء مشايخ « شيخ طوسى » ابو زكريا محمد بن سليمان الحرانى ( يا حمدانى ) را نام مىبرد و مىگويد :
« وى اهل طوس است و مظنون آنست كه او از مشايخ شيخ قبل از هجرت به بغداد باشد » اما اين سخن احتمالى بيش نيست و مجرد نسبت شخص نامبرده به « طوس » دليل شاگردى شيخ نزد وى در « طوس » نمىباشد . علامه تهرانى و بتبع وى ديگر مترجمان معاصر ، نظر به انتساب شيخ طوسى به « طوس » نوشته اند كه وى در « طوس » متولد گرديد آن گاه شرحى مبسوط در بارهء شهر « مشهد » به مناسبت اينكه مدفن امام رضا عليه السلام مىباشد و قهرا مسكن و محل تردد علماى شيعه بوده است و خلاصه راجع به موقعيت علمى آن ديار نگاشته اند [2] . شكى

[1] تصور نميرود كسى با كتاب و نسخ خطى سر و كار داشته باشد و علامه تهرانى آقاى شيخ آقا بزرگ را نشناسد و نام كتاب الذريعة إلى تصانيف الشيعة اثر ارزندهء اين دانشمند را نشنيده و به آن مراجعه نكرده باشد . اين مرد اكنون شيخ مشايخ شيعه است و كمتر كسى از اعاظم علما در اين اواخر يافت مىشود كه از وى كسب اجازهء روايت نكرده باشد و ظاهرا معظم له در زمان حاضر تنها كسى است كه از مرحوم محدث نورى صاحب كتاب « مستدرك » و آثار متعدد ديگر ، ( متوفى در سال 1320 ه . ق ) بلا واسطه روايت مىنمايد و بدين لحاظ ايشان اصاغر را به اكابر و شاگردان را بشيوخ ملحق كرده اند و بنا بنقل خود وى حتى مرحوم استاد بزرگ آية ا لله بروجردى بواسطه ايشان طريق خود را بمحدث نورى اتصال داده اند زيرا در آن هنگام كه آية ا لله بروجردى به منظور ادامهء تحصيل وارد نجف شدند محدث نورى در گذشته بود علامه تهرانى در سال 1380 ه . ق . كه بمشهد مقدس مشرف شده بودند اجازهء كتبى روايت حديث از كليه مشايخ خود از عامه و خاصه بالأخص مرحوم محدث نورى به اين ناچيز مرحمت فرمودند و به گفتهء نجاشى : ألحقنا بالشيوخ . أطال ا لله أيام إفاداته .
[2] - مقدمهء تبيان ص ج ، مقدمهء رجال شيخ ص 5 و 6 ، مقدمهء بحار الأنوار ص 69 در اين مآخذ و امثال آن . نوشته شده است : ولد الشيخ الطوسي بطوس . و ظاهرا مأخذ اين ادعا صرفا همان انتساب شيخ بطوس باشد نه مستند ديگرى . و بنده تاكنون به اينكه كسى به اين نكته توجه كرده باشد و اصولا محل تولد شيخ را باستناد نوشتهء قدما تعيين نموده باشد برخورد نكرده ام .

3