5 - در راه آزادى بندگان : و ايشان ، مكاتبان [1] و بردگانى هستند كه در حال سختى و ناراحتى بسر مىبرند .
6 - بدهكاران : و ايشان كسانى هستند كه در راه مشروع و غير حرام ، زير بار بدهى رفته اند .
7 - راه خدا : و آن جهاد [ در راه حق ] و هر راه خيرى [2] است كه مانند جهاد باشد .

[1] - مكاتبان آن دسته از برده گانند كه با موالى خود بر طبق عقد كتابت قرار داد بندند كه به كسب پردازند و از دست رنج خويش بهاى خود را به آقاى خود بپردازند و آزاد شوند . پس اگر قرار گذارند كه تدريجا به نسبت پرداخت قيمت ، آزاد شوند آن را مكاتب مشروط گويند ، و اگر آزادى ايشان منوط به پرداخت همهء وجه باشد آن را مكاتب مطلق نامند . ( فى الرقاب ) را مالك بندگانى دانسته كه امام ، آنان را آزاد مىكند و ( ولاء ) آنان از آن مسلمين است . ابو حنيفه ايشان را مكاتبان ، دانسته است . بداية المجتهد ص 268 . مؤلف ، در نهايه ص 193 بر مطلب متن كتاب ، اضافه كرده است : و روايت شده است كسى كه كفارهء آزاد كردن بنده در ظهار يا قتل خطا و غير آن به گردن وى آمده و واجد آن نباشد از قبل وى بنده اى خريده مىشود و آزاد مىگردد .
[2] - مؤلف ، در نهايه به كلمهء جهاد ، اكتفا نموده است و به گفتهء شهيد دوم در شرح لمعه بنا به اصح قولين ، سبيل ا لله ، مطلق قربتها است زيرا سبيل الله بحسب لغت راه بسوى خداست و مراد راه به رضوان و ثواب او است زيرا وى را مكان و حيزى نمىتواند باشد پس هر چه وسيلهء رسيدن به رضاى خدا است در اين كلمه داخل است : مانند ساختن مساجد ، كمك به محتاجان ، ايجاد صلح و آشتى بين مسلمانان و استوار كردن نظام علم و دين . سبيل الله به عقيدهء مالك و ابو حنيفه جهاد و مرز دارى ، و به نظر ديگران ، حج و عمره ، و نزد شافعى مجاهدانى كه در مجاورت محل زكات قرار دارند مىباشد رك : بداية المجتهد ص 268 .

283