اختلاف فرق مسلمين ، كاملا دور از احساسات و تعصب صورت گرفته است .
تنها در ابتداى كتاب غيبت كه در سال 447 مقارن بحران بغداد و هجرت وى به نجف تأليف شده [1] نوشته است . و أنا مجيب إلى ما سئله و ممتثل ما رسمه مع ضيق الوقت و شعث الفكر و عوائق الزمان و صوارف الحدثان . و گرچه اين عبارت حاكى از اينست كه در آن هنگام كاسهء صبر وى همراه با شدت انقلابات لب ريز شده بوده اما بايد توجه كرد كه در همان حال با اين كلمات تأليف كتابى را آغاز كرده كه تا عصر حاضر در موضوع خود از بهترين و موثقترين مؤاخذ بشمار مىرود .
بحسب قاعده با هجرت شيخ ، حوزهء علمى و مجامع شيعه در بغداد از هم پاشيده و سائر دانشمندان نيز هر كدام به گوشه اى پناه برده يا در بغداد به حالت عزلت و گم نامى بسر مىبرده اند كما اينكه نجاشى دانشمند معاصر هم طراز وى در اواخر عمر چنان كه ذكر شد در مطيرآباد سامراء زندگى مىكرده و همانجا در 450 در گذشته است [87] .
اما بجاى آن ، مجامع اهل سنت با ورود طغرل بيك رونق گرفت و بطورى كه مىدانيم نظاميه بغداد در سال 457 درست 9 سال پس از هجرت شيخ توسط نظام الملك وزير در عصر سلطنت آلبارسلان سلجوقى براى فقهاى شافعيه تأسيس گرديده و در 459 رسما افتتاح شده است [89] 3 - از هجرت به نجف تا وفات ما از كيفيت هجرت و مصاحبين شيخ و حتى از اوضاع و احوال وى در نجف چيزى نميدانيم اما با سنجش عقل مىتوان گفت مسلما اين هجرت توأم با ترس و اضطراب و شايد ناكامى و تهيدستى بوده و احتمالا اين حالت ، تا پايان حيات وى ادامه داشته است . ديگر ، نجف و مشاهد مشرفه رونق زمان « ديالمه » را نداشت و ناظر ورود و خروج « ملوك آل ديلم » باجلال و ابهت نبود و حتما مردم هم از آزادى گذشته براى انجام مراسم و اجتماعات مذهبى و زيارت اعتاب مقدسه برخوردار نبوده اند به نظر مىرسد كه اين دانشمند پاك دل و آزاده و با عده اى از شيفتگان دانش و شاگردان مكتب اهل بيت در آن زاويه مقدسه كه شايد هنوز صورت شهرى به خود نگرفته بوده با دلى شكسته و قلبى آكنده از تأسف بر گذشته از دست رفته ، سرگرم مدارسهء

[1] - در ص 85 كتاب غيبت مىگويد : « . في هذا الوقت الذي هو سنة سبع و أربعين و أربعمائة . »
[87] - خلاصهء علامه حلى ص 21 .
[89] - دليل خارطة بغداد ص 154 .

28