شدت اضطراب و آشوب و تخاصم بين گروهها و دسته جات مختلف از جمله بين شيعه و اهل سنت و بين طرفداران سلطنت « آل بويه » و مدافعان دستگاه خلافت آشكار مىشود و چنين به نظر مىرسد كه هر قدر زمان پيش مىرفته انقلاب و نابسامانى در مركز خلافت اوج مىگرفته تا سرانجام ، خطر از هر جهت بر شيعه و پيشواى ايشان شيخ طوسى احاطه كرده و اين دانشمند خائفا يترقب راه نجف را پيش گرفته است .
طغرل بيك سلجوقى در سال 447 وارد بغداد شد . اما هجرت شيخ مسلما در 448 [79] چندى پس از ورود طغرل بيك اتفاق افتاده ليكن سوختن كتابخانه و كرسى تدريس وى به گفتهء ابن جوزى و ابن اثير بعدا در ماه صفر سال 449 رخ داده [80] با اينكه مقارن با هجرت شيخ خانهء او را غارت كرده اند . بنا بنقل ابن حجر از ابن نجار : كتابهاى شيخ طوسى چند نوبت [81] در ملأ عام در پيشخوان مسجد نصر سوخته شده و شيخ از ترس ، خود را در بغداد پنهان مىكرده و اين گفتار با نقل ابن كثير كه سوختن كتابخانهء وى را در 448 مقارن با فرار شيخ دانسته [82] قابل جمع است و كيفيت آن چنين بود كه دفاتر و كرسى تدريس او را به محلهء كرخ بردند و سه پرچم سفيد كه زائران شيعه در راه زيارت نجف با خود حمل مىكردند [83] به آن ضميمة كرده آن گاه همه را آتش زدند و شايد قسمتى از تأليفات شيخ نيز در آن بين سوخته باشد كما اينكه در سال 450 يا 451 محلهء كرخ و كتابخانه شاپور طعمهء حريق گرديد [84] و با اينكه شيخ طوسى در تمام دوران اقامت در بغداد ناظر كشمكشها و آشوبها بوده و قسمتى از اين حوادث مستقيما با طائفة شيعه و پيشوايان آنان وابستگى داشته و حتى شيخ مفيد در سال 409 يك سال پس از ورود شيخ به بغداد از آن شهر تبعيد شده است [85] و ديدن اين نابسامانيها قهرا بايد در روحيهء شيخ مؤثر افتد و در آثار وى منعكس شود اما در سراسر تأليفات شيخ نه تنها يادى از اين اغتشاشات نشده حتى حكايت از اضطراب و ناراحتى فكرى و روحى وى ندارد بلكه به عكس ، همهء آثار وى اعم از املاء و انشاء و تأليفات حاكى از روحى آرام و اراده اى جازم و استوار مىباشد كما اينكه بحثهاى او در مسائل خلاف و موضوعات مورد مشاجره و

[79] - منتظم ابن جوزى ج 8 ص 173 .
[80] - تاريخ كامل ج 8 ، ص 81 ، منتظم ابن جوزى ج 8 ص 179
[81] - لسان الميزان ج 5 ص 135 .
[82] - البداية و النهاية ج 12 ص 97
[83] - منتظم ج 8 ، ص 179
[84] - كامل ابن أثير ج 8 ، ص 88 .
[85] - كامل ابن أثير ج 7 ص 300 .

27