معاصرين شيخاند فهميده مىشود اما نامى از شيخ نيست و شيخ نيز در فهرست در ترجمهء . سيد و شرح وفات وى از غسل دهندگان او اسمى نميبرد و اصولا ترجمهء نجاشى و بلكه نام او را در فهرست و رجال و سائر كتب خود نياورده اما در عين حال علامه حلى ، شيخ را جزء راويان از نجاشى دانسته است [69] استاد بزرگ ما مرحوم آية ا لله بروجردى معتقد بود كه نجاشى در كتاب رجال و بتعبير صحيح تر در « فهرست » خود [1] بتصحيح اشتباهات و اغلاط « فهرست شيخ طوسى » نظر داشته و بدون اينكه نام وى را ببرد يا از او چيزى نقل كند صورت درست مطلب را ذكر كرده است . و بنده بمواردى چند بر خورد كرده ام كه از مقايسه اين دو كتاب گفتهء استاد كاملا تأييد مىشود [2] شبهه اى نيست كه نجاشى در رجال عميق تر بوده و تقريبا اين علم

[1] - اين نكته را نيز مرحوم استاد بزرگ آية ا لله بروجردى متذكر مىگرديد و از ملاحظه وضع كتاب و مقدمهء آن نيز كاملا مشهود است كه نجاشى خواسته است مصنفين و كتب اماميه را براى دفع سرزنش مخالفان شيعه كه مىگفته اند : « إنه لا سلف لكم و لا مصنف . » در اين كتاب گرد آورد . علاوه بر اين ، مؤلف در اول جزء دوم ص 157 مىنويسد : « الجزء الثاني من كتاب فهرست أسماء مصنفي الشيعة و ما أدركنا من مصنفاتهم و ذكر طرف من كناهم و ألقابهم و منازلهم و أنسابهم و ما قيل في كل رجل منهم من مدح و ذم . » فرق رجال و فهرست آن بوده كه در رجال ، هدف ، معرفى رجال حديث بوده و در فهرست ، معرفى مصنفين و آثار آنان گو اينكه غالبا راويان حديث مصنف ، و مصنفان ، راوى حديث بوده اند فهرستهاى متأخر مانند « كشف الظنون » و « الذريعة » به ترتيب نام كتب منظم گرديده اما در سابق فهرستها را به ترتيب نام مؤلفين مرتب مىكردند مانند « فهرست ابن نديم » و غير آن بدين معنى كه نام شخص را مىنوشتند با مختصرى از شرح حال وى و آن گاه كتب و آثار او را نام مىبردند و رجال نجاشى از اين قبيل است گو اينكه در فهرست ابن نديم كه در سال 377 قبل از فهرست نجاشى و فهرست شيخ نوشته اين خصوصيت وجود دارد كه براى مؤلفين هر علمى بابى جداگانه منعقد كرده و چه بسا يك شخص به لحاظ اينكه در فنون عديده كتاب تأليف نموده در چند باب نام برده مىشود و بعلاوه اين فهرست آثار همهء فرق مسلمين بلكه غير مسلمين را در بردارد در صورتى كه « فهرست نجاشى و شيخ طوسى » مخصوص آثار « اماميه » است و به ترتيب حروف الفباء ، مؤلفان را ، با آثارشان بدون توجه به موضوع كتاب ، نام برده اند .
[2] - مثلا ، شيخ طوسى در « فهرست » ص 204 راجع به هشام بن الحكم مىگويد : « . كان هشام يكنى أبا محمد و هو مولى بني شيبان كوفي و تحول إلى بغداد . » و نجاشى در رجال ص 338 مىنويسد : « هشام بن الحكم أبو محمد مولى كندة و كان ينزل بني شيبان بالكوفة انتقل إلى بغداد سنة 199 . » و از اين قبيل تصحيحات در اين كتاب فراوان است و نظر به اينكه نجاشى نام « فهرست شيخ » را در رجال خود آورده پس ، تأليف فهرست پيش از رجال وى بوده و حتما در هنگام تأليف به آن مراجعه مىكرده و مورد نظر وى بوده است .
[69] - مقدمهء رجال شيخ طوسى بقلم علامه سيد محمد صادق آل بحر العلوم نقل از اجازهء علامه حلى به بنى زهره و نيز خاتمهء مستدرك ص 510 . مقدمهء تبيان ص أح ، اجازات بحار ص 28 .

24