از اجازهء شيخ كه در سال 445 در ظهر كتاب مقدمة في المدخل إلى علم الكلام نوشته [65] معلوم مىشود كه وى در اين تاريخ در اطراف بغداد ( حدود دار السلام ) بوده است و در باب تأليفات شيخ خواهيم گفت كه بيشتر آن كتب در بغداد تأليف شده قسمتى پيش از در گذشت سيد مرتضى و قسمت ديگر بعد از وى و از مطاوى و مقدمات اين كتب و همچنين ، سئوالات وارده بر وى مىتوان موقعيت علمى و مرجعيت او را در آن هنگام به دست آورد .
نظام الدين محمود بن على خوارزمى كاتب نسخه ى مذكور در ماه رجب سال 444 از شيخ ، به عبارت ذيل نام مىبرد : مقدمة الكلام تصنيف الشيخ الإمام الورع قصوة العارفين و حجة ا لله على العالمين ، لسان الحكماء و المتكلمين ، أبي جعفر محمد بن الحسن بن علي الطوسي ، متعنا ا لله به طول بقائه و نفعنا بعلومه [66] .
شيخ طوسى و نجاشى :
نجاشى معاصر شيخ طوسى كه رجال خود را پيش از سال 450 ، تاريخ در گذشت وى و بعد از 436 سال در گذشت سيد مرتضى [1] و ظاهرا در « بغداد » نوشته است شيخ را چنين توصيف مىكند :
محمد بن الحسن بن علي الطوسي أبو جعفر جليل من أصحابنا ثقة عين من تلامذة شيخنا أبي عبد ا لله [68] و آن گاه تعدادى از كتب شيخ را كه تا آن تاريخ تحرير كرده بوده از جمله « فهرست » را نام مىبرد . و آن چه وى نامبرده به غير از پاسخ اسئله ، كتب مهم شيخ را در بردارد و اين خود دليل ديگر بر تأليف آن كتب در آن تاريخ و بلكه رواج و انتشار آنها است كلمهء « عين » در عبارة « نجاشى » شخصيت و شهرت شيخ و توجه مردم را به وى در آن هنگام مىرساند . متأسفانه در هيچيك از آثار شيخ و همچنين در رجال نجاشى أثرى از مراوده و دوستى اين دو دانشمند با يك ديگر نيست با اينكه هر دو در بيشتر مشايخ و اساتيد مشترك و از نزديكان به مفيد و سيد مرتضى بوده اند نجاشى در ترجمهء سيد نوشته است . و توليت غسله و معى الشريف أبو يعلى محمد بن الحسن الجعفري و سلار بن عبد العزيز . از اين جمله منتهاى خصوصيت نجاشى با سيد و ابو يعلى خليفه و جانشين مفيد و داماد او و سلار كه همه از

[1] - در رجال نجاشى ص 207 وفات سيد مرتضى در تاريخ 5 ربيع الأول سال 436 و تصدى نجاشى غسل وى را نقل شده و اين خود دليل بر تأليف كتاب رجال پس از اين تاريخ است ، ادله ديگر نيز مىتوان بر اين امر اقامه كرد ليكن به شهادت جملهء السيد الشريف أطال ا لله بقاءه و أدام توفيقه . در اول رجال نجاشى كه ظاهرا مراد از آن سيد مرتضى است شروع به تأليف در حيات سيد بوده است ) .
[65] - راجع به اين اجازه در ملحقات كتاب الجمل و العقود ص 399 بتفصيل بحث كرده ايم و در طى تأليفات شيخ نيز از آن بحث خواهيم كرد .
[66] - مقدمهء تبيان بقلم علامه تهرانى ص أ ه .
[68] - مدرك سابق .

23