اهميت در مسئلهء امامت ، تأليف نگرديده بود و شيخ در سال 432 يعنى چهار سال قبل از در گذشت سيد آن را بپايان رسانيده است و نظر به اينكه غالب اين كتب را به تقاضاى ابن براج يا ديگران نوشته خود حاكى از مرجعيت و مقام استادى شيخ در آن وقت است .
شيخ ، ظاهرا در حيات سيد به پاره اى از اسئلهء واصله پاسخ مىگفته است مثلا مسائل رازيه پانزده مسئله راجع بوعيد كه از سيد سؤال شده بود سيد و شيخ هر دو به آن مسائل پاسخ گفته اند شيخ علاوه بر كتاب شافى ، بخش اصول دين كتاب جمل العلم و العمل سيد را بعد از فوت سيد شرح كرده به نام تمهيد الأصول و در آغاز آن ، وعده كرده است كه بر اين شرح ، شرحي ديگر و يا بر كتاب ذخيره سيد شرحى بنگارد و كتاب شرح الشرح را شروع كرده اما ناتمام مانده است .
و از كتاب تمهيد الأصول فهميده مىشود كه شيخ تا اواخر حيات سيد بدرس وى حاضر مىشده است [1] سيد مرتضى در رجب سال 355 متولد و در 25 ربيع الأول 436 پس از هشتاد سال و هشت ماه و چند روز عمر ، در گذشت [62] و شيخ طوسى ، وارث بلا معارض مقام و مرجعيت وى و استادش مفيد گرديد .
شيخ طوسى بعد از سيد مرتضى شيخ طوسى پس از سيد تا سال 448 در بغداد با كمال عظمت ، بدرس و بحث و تأليف و پاسخ بمسائل وارده از بلاد سرگرم و ظاهرا مانند دو استاد خود مورد توجه و عنايت ملوك آل بويه و مقام خلافت بوده است . و اينجانب بمأخذى بر خورد نكرده ام كه در ظرف مدت اقامت در بغداد بجاى ديگر سفر كرده باشد گو اينكه بسيار بعيد به نظر مىرسد كه در اين خلال لا أقل براى زيارت ، به « كربلاء و نجف » نرفته باشد . شيخ در ترجمهء احمد بن نوح ابو عباس سيرافى نوشته است : مات عن قرب إلا أنه كان بالبصرة و لم يتفق لقائي إياه [63] اين شخص يكى از اساتيد معروف حديث و علم رجال است و نجاشى او را چنين معرفى مىكند و هو أستادنا و شيخنا و من استفدنا منه [64] و همين امر يعنى ادراك نجاشى ابو العباس سيرافى را يكى از اسباب ترجيح نجاشى بر شيخ طوسى است و خلاصه ملاقات وى كمال اهميت را براى شيخ داشته است اما نظر به اينكه در بصره مىزيسته شيخ به ديدار او نائل نشده و چيزى از او بلا واسطه نياموخته است .

[1] - در نسخه ى خطى كهن و ظاهرا منحصر بفرد اين كتاب موجود در كتابخانهء آستان قدس رضوى ع ، ص 3 مىگويد : « و ذكر رحمه ا لله في كثير من تدريسه » . و در اواسط فصل لطف مىگويد : و كان رحمه ا لله في آخر تدريسه يشك في ذلك . » .
[62] - فهرست شيخ طوسى ص 126 .
[63] - فهرست شيخ طوسى ص 62 .
[64] - رجال نجاشى ص 68 .

22