النبوي ، خصائص الأئمة ، ديوان شعر و كتب ديگر است .
شيخ طوسى پس از مفيد ملازم سيد مرتضى گرديد و بطورى كه اشاره شد در آن هنگام بيش از 28 سال از عمر وى نمىگذشت و نظر به جودت ذهن و حسن قريحه و استعداد سرشار وى ، مورد عنايت خاص سيد گرديد و سيد براى او 12 دينار شهريه مقرر فرمود ، و اين خود مىرساند كه در آن هنگام هنوز شيخ مانند يك طلبهء غريب در بغداد بسر مىبرده و نيازمند به كمك استاد ، بوده است . شيخ طوسى مدت بيست و سه سال از 413 تا 436 از منبع فياض و دانش بيكران سيد استفاده كرد و در پرتو عظمت و نفوذ سيد هر چه بيشتر از امكانات برخوردار بود . به نظر اينجانب شيخ طوسى پس از درك مفيد و چند تن ديگر از اساتيد كه قبلا نام برخى از آنان برده شد ، در علم روايت و حديث آن قدرها به سيد احتياج نداشته است زيرا وى ، در ظرف پنج سال غالب مشايخ حديث سيد را درك كرده و مرويات آنان را بلا واسطه از خود ايشان فرا گرفته است و اين معنى از عبارت رجال شيخ [58] در ترجمهء سيد مرتضى كاملا آشكار است :
يروي عن التلعكبري و الحسين بن على بن بابويه و غيرهم من شيوخنا و به همين علت ، سيد مرتضى در طريق روايات تهذيب و استبصار دو كتاب مهم حديث شيخ واقع نشده و در كتب روايتى ديگر وى هم بسيار كم نام سيد برده مىشود ، تنها شيخ ، در فهرست [59] جزء طرق خود به كافى كلينى ، طريقى را بوسيله سيد ذكر مىنمايد بدين كيفيت . و أخبرنا السيد الأجل المرتضى عن أبي الحسين أحمد بن على بن سعيد الكوفي عن الكليني .
أما در علم كلام ، تفسير ، لغت ، و بطور كلى علوم ادبى و همچنين فقه و اصول فقه ظاهرا از محضر سيد ، حد اكثر استفاده را نموده است و آراء وى را در كتب كلاميه و تفسير خود و در كتاب « عدة الأصول » نقل ، و گاهى مورد نقد قرار مىدهد . در فهرست [60] ، پس از نقل قسمت عمدهء تأليفات سيد مىگويد : « قرأت هذه الكتب أكثرها عليه و سمعت سائرها يقرأ عليه دفعات كثيرة » .
بنا به شرحى كه طى ذكر تأليفات شيخ طوسى خواهيم آورد وى تعدادى از كتب مهم خود را در حيات سيد مرتضى تأليف كرده از قبيل تهذيب ، استبصار ، نهايه ، المفصح في الإمامة ، كتاب رجال ، آغاز فهرست ، و از همه مهمتر تلخيص الشافي كه مهمترين كتب شيخ است در امامت و آن ، تنظيم و تلخيص كتاب شافى سيد مرتضى است و تا آن هنگام كتابي به آن

[58] - ص 485
[59] - ص 162
[60] - ص 126

21