مفيد در ذى قعده 336 ه . در يك خاندان عريق كه با سى و يك واسطه به يعرب بن قحطان مىرسد متولد گرديد و در شب جمعهء سوم رمضان بسال 413 ه . در بغداد در گذشت و در ميدان اشنان شاگرد وى شريف مرتضى بر جنازه او نماز گزارد و آن ميدان با همهء وسعت بر مردم تنگ شد و روزى از آن بزرگتر ديده نشد به لحاظ كثرت ازدحام مردم براى نماز بر جنازه او و از كثرت بكاء مخالف و مؤالف بر مصيبت وى [47] و بنا به گفتهء ابن كثير شامى « شيعه ثمانون ألفا من الرافضة و الشيعة » [48] .
در حدود دويست تأليف بمفيد نسبت داده اند و از آن جمله نزديك به صد و هشتاد رساله و كتاب را شاگرد وى نجاشى در رجال خود نام مىبرد . و بيشتر اين تأليفات در رد بزرگان علماى مذاهب ديگر از قبيل جاحظ ، ابن عباد ، على بن عيسى رمانى ، ابى عبد ا لله بصرى ، ابن نباته ، جبائى ، ابن كلاب ، خالدى ، نسفى ، نصيبى ، الكرابيسى ، عتبى ، حلاج و غير ايشان است و تعداد زيادتر در پاسخ سئوالات وارده از بلاد دور و نزديك است و موضوع كتب و رسائل بيشتر مسئلهء امامت و عقائد مخصوص شيعه و همچنين احكام فقهى خاص مذهب شيعه است و برخى از اين كتب در ابطال آراء برخى از مشايخ وى از طائفه شيعه مانند ابن جنيد و صدوق و ديگران نسبت بمسائلى از قبيل قياس و سهو النبى و جز آن به رشتهء تحرير در آمده است .
شيخ طوسى همانطور كه اشاره شد مدت پنج سال ملازم مفيد بوده و در حيات وى رساله مقنعه را كه متن فقهى جامع و محكمى است از آثار مفيد آغاز بشرح كرد و اين شرح همان كتاب تهذيب يكى از كتب اربعه حديث است كه بعدا در بارهء آن سخن خواهيم گفت و قسمتهاى اول كتاب كه در حال حيات مفيد به رشتهء تحرير در آمده خود بهترين معرف مايهء علمى و ادبى شيخ طوسى كه در آن هنگام تقريبا در سن بيست و پنج سالگى بوده است مىباشد [1] .
سيد مرتضى و ملازمت شيخ طوسى با وى گرچه پس از مفيد يكى از شاگردان وى كه داماد او نيز بود به نام ابو يعلى محمد بن الحسن بن حمزه الجعفرى [ 2 ] بجاى وى نشست و جلسهء درس مفيد را اداره كرد و اين

[1] - مرحوم آية ا لله بروجردى در درس خود ، تحقيقات شيخ را در تهذيب در كيفيت وضو ، دليل بر تبحر وى در ادب و قدرت استدلال و عمق نظر وى مىگرفت . 50 - جانشينى وى را نجاشى در رجال ص 316 و همچنين علامه در خلاصه ص 164 نقل كرده اند اما دامادى وى را ابن حجر در لسان الميزران ج 5 ص 368 نقل نموده است دوست ما آقاى رباني در مقدمه بحار با اينكه مكررا به اين امر تصريح كرده اند اما در ص 129 داماد مفيد را حمزة بن محمد جعفرى ابو يعلى دانسته و ظاهرا او را شخصى غير از شريف ابو يعلى محمد بن الحسن بن حمزة جعفرى دانسته اند و بعلاوه وفات اين شخص را بسال 565 نوشته اند و به نظر اينجانب هر دو موضوع اشتباه است .
[47] - فهرست شيخ طوسي ص 187 .
[48] - روضات الجنات ص 564 .

18