مزار است .
رشتهء علم كلام شيعه كه عهده دار پاسدارى و دفاع از مذهب بود در اين شهر توسط هشام بن الحكم [1] پى ريزى شد و همچنان ادامه يافت تا اواخر قرن چهارم به وسيله شيخ مفيد به اوج خود رسيد و او با مهارت و استادى چشم گيرى در اين شهر انقلابى به پا كرد و هزاران نفر را با قدرت منطق خويش به اين مذهب وارد نمود و همين مكتب بود كه متكلم زبر دستى مانند سيد مرتضى علم الهدى ، را تربيت كرد . مرجعيت مفيد و سيد مرتضى و اساتيد و معاصران ايشان و حتى شيخ طوسى بطورى كه از مطاوى حالات آنان به دست مىآيد بيشتر در رشتهء كلام و دفع شبهات مخالفان بود و ظاهرا در آن اعصار اين علم مقدم بر همهء علوم حتى فقه و حديث و داراى اهميت بيشترى بوده است و اين امر از رساله هاى متعدد به نام اجوبه مسائل كه از شهرهاى دوردست از نامبردگان سؤال مىشده و همچنين كتب رديه كه نام همهء آن رسائل و كتب در فهرست مؤلفات اين طبقه از دانشمندان ديده مىشود كاملا مشهود است و پس از رشتهء كلام ، فقه و اصول و شايد مهمتر از آن دو ، علم حديث بود . اصولا حديث ، به لحاظ اينكه صرفا علمى نقلى است در « بغداد » كه محل تردد و تلاقى محدثان بوده بيش از سائر مراكز رواج داشت و تقريبا مىتوان گفت : كليهء منقولات و احاديث اسلامى و از جمله روايات اهل بيت ، نزد محدثان « بغداد » گرد آمد .
صرف نظر از راويان قرن دوم و سوم شيعه شخصيت نامدار محمد بن يعقوب كلينى كه

[1] وى از موالى بنى شيبان يا كنده است ، زادگاهش كوفه ، محل نشو و نمايش واسط و تجارتش در بغداد بوده و در اواخر عمر به آنجا انتقال يافته و از ملازمان يحيى بن خالد برمكى و سرپرست مجالس كلام و مناظره وى گرديده است . او بحث در امامت را آغاز كرد و بقول شيخ طوسى : « و كان ممن فتق الكلام في الإمامة و هذب المذهب في النظر » ، در مناظره و حاضر جوابى مهارت داشته و از نام كتب وى پيداست كه مخالف سرسخت فلاسفه و معتزله بوده و ظاهرا از اولين كسانيست كه در رد فلسفهء يونانى و ايرانى و نيز در اثبات امامت ، كتاب نوشته اند هشام بن الحكم مورد توجه امام صادق و كاظم عليهما السلام بوده و احاديثى از آن دو امام روايت مىكرده . در بغداد در قصر وضاح مقيم بود و پس از زوال برامكه به مدتى اندك در 179 و يا در دوران خلافت مأمون در سال 199 از دنيا رفته است . و از خود شاگردانى مانند ابن ابى عمير ، يونس بن عبد الرحمن و ديگران بجاى گذارده و رشتهء علم كلام شيعه بوسيله نامبردگان به اين دانشمند منتهى مىگردد . ( خلاصه از رجال نجاشى ، فهرست شيخ طوسى و رجال كشى ) .

10