مثلًا هر گاه طول بلدى صد وبيست درجه باشد ، وطول بلدى ديگر چهل وپنج درجه ، تفاوت بين الطولين هفتاد وپنج درجه است ، ودر بلد اول وقتى مغرب مىشود بايد شمس هفتاد وپنج درجه ء ديگر را به حركت معدّلى حركت كند تا در بلد دوم مغرب شود ، واين هفتاد وپنج درجه را در پنج ساعت طى مىكند ، ودر اين پنج ساعت قمر دو درجه ، وگاهى دو درجه ونيم ، بلكه گاهى تقريباً سه درجه به حركت خاصه ء خود حركت مىكند ، پس بسا باشد در بلد اول هنوز در وقت مغرب ، قمر در تحت الشعاع بوده ، ودر بلد ثانى خارج شده ، يا در اول قريب به شمس بوده وخوب مرئى نمىشده ، ودر دوم به جهت بعد از شمس مرئى مىشود .
واز اين راه اختلاف در عرض نيز باعث اختلاف بلدين در رؤيت هلال مىتواند شد ، زيرا كه اختلاف در عرض موجب اختلاف وقت غروب نيز مىشود اگر چه در طول اختلافى نباشد ، چه هر گاه بلدى باشد كه عرض شمالى آن چهل درجه باشد ، نهار أطول آن تقريباً پانزده ساعت مىشود ، ودر همان روز كه شمس در اول سرطان باشد نهار أقصر بلد جنوبى است كه عرض جنوبى آن چهل درجه باشد وروز آنجا نه ساعت خواهد بود ، وتفاوت شش خواهد بود ، وسه ساعت آن تفاوت مغربى مىشود ، ودر اين سه ساعت قمر يك درجه ونيم تقريباً ، وگاهى دو درجه مىتواند طى كند ، وبه اين قدر دورى رؤيت آن اختلاف [ پيدا ] مىكند .
سوم : در اول مذكور شد كه اول ماه شبى است كه بدانى به طريق معتبر در شريعت كه اگر مانع وحجاب عارضى نمىبود هلال ديده مىشد ، به اين جهت هر گاه در بلدى ماه ديده شود ودر بلدى ديگر نزديك به آن به جهت اختلاف در موانع خارجيه ديده نشود ، ديدن در بلد اول كفايت مىكند ، چه معلوم مىشود كه در اين بلد ديده نشدن به جهت مانعى بوده از ضعف باصره يا تقصير در تفحص ، يا كدورت هوا ، يا تفاوت ابخره ، يا ناهموارى زمين ، يا ابر وغبار ونحو اينها ، وهلال از تحت الشعاع خارج شده ، چه يقين است كه در بلاد قريبه اوضاع

173