رؤيت در همان شب ، چه آدمى خود ببيند ، يا به شهادت عدلين ، يا استفاضه رؤيت ثابت شود ، پس به هر يك از اين دو طريق اول ماه ثابت مىشود .
دوم : بدان كه گاه است در بعضى بلاد ماه ديده مىشود ودر بعضى بلاد با وجود تفحص ديده نمىشود ، واختلاف بلدان در رؤيت اهلَّه يا به جهت اختلاف در اوضاع هوائيّه يا ارضيه است ، مانند ابر وصحو ، يا صافى هوا وكدورت آن ، يا غلظت ابخره ورقّت آن ، يا هموارى زمين بلد وناهموارى آن ، يا به جهت اختلاف در اوضاع سماويه است .
واين اختلاف يا به جهت اختلاف عرض بلدين است يا به جهت اختلاف طول آنها ، امّا تفاوت به جهت اختلاف در عرض از دو راه مىشود :
يكى از آن راه است كه هر بلدى كه عرض آن بيشتر است دايره مدار حركت شمس وقمر غالباً از استقامت دورتر واضطجاع آن به سمت افق بيشتر است ، لهذا در وقت غروب قمر در آنجا به افق نزديكتر است ، وبه اين جهت قرب آن به كدورت غبار حوالى افق بيشتر ، پس مشكلتر مرئى مىشود ، وليكن اين به اندك اختلاف در عرض تفاوت محسوس نمىكند ، بلكه اختلافى معتدٌّ به مىخواهد .
ويكى ديگر از راهى است كه مذكور خواهم كرد .
وامّا تفاوت به جهت اختلاف در طول نظر به اين است كه هر بلدى كه طول آن بيشتر واز جزاير خالدات كه مبدأ طول است بنا بر مشهور دورتر است شمس وقمر در آنجا زودتر غروب مىكند واز بلدى كه طول آن كمتر است وروز آن كثير الطول زودتر شام مىشود .
بنا بر اين هر گاه زمان تفاوت ما بين المغربين معتدٌّ به باشد در آن زمان قمر به حركت خاصه ء خود حركتى مىكند واز شمس دورتر مىشود ، پس مىشود كه در بلد كثير الطول وقتى شمس غروب كند قمر متمكَّن الرؤيه نبود ، ودر بلد قليل الطول به جهت دور شدن قمر از شمس در زمان ما بين المغربين قمر مرئى مىشود .

172