يا اضطرارى ، يا درك نكردن آن دو ، و به ملاحظه اين كه ترك ممكن است از روى عمد يا نادانى يا فراموشى باشد ؛ اقسامى دارد بعضى آنها صحيح و بعضى آنها باطلند ، به اقسامى كه ممكن است محل ابتلاء بشود اشاره مىشود :
اول : شخص درك اختيارى هر دو موقف را داشته باشد ؛ يعنى از ظهر روز عرفه تا مغرب شرعى وقوف در عرفات را درك كرده و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب وقوف در مشعر الحرام را درك كرده باشد ؛ اشكالى در درست بودن حج او از اين نظر نيست گرچه ممكن است از جهت ديگر مثل اين كه از نظر جماع كردن باطل شود .
دوم : هيچ يك از وقوف اختيارى و اضطرارى در عرفات و در مشعر الحرام را درك نكرده باشد و در اين صورت حج او باطل است بنا بر احتياط واجب بايد با همان احرام عدول به عمره كند و طواف و نماز آن ، سعى و تقصير ، و طواف نساء و نماز آن را بجا آورد و از احرام خارج شود ؛ و اگر گوسفند همراه داشته باشد احتياطاً قربانى كند ؛ هرگاه ترك دو موقف از روى تقصير بوده حج بر او مستقر شده بايد سال بعد حج بجا آورد گرچه شرايط استطاعت را نداشته باشد ؛ ولى هرگاه ترك از روى عذر بوده اگر شرايط استطاعت را دارا باشد بايد سال ديگر به حج برود بلكه احتياط آن است كه به حج رود اگر حج بر او مستقر شده باشد گرچه مستطيع نباشد .
سوم : درك وقوف اختيارى عرفه با وقوف اضطرارى نهارى

253