اگر در ديده اش علتى ظاهر نباشد و دعوى كند كه نمىبينم به قسامه ثابت مىشود ، و گذشت در روايت كه حضرت امير عليه السلام [1] فرمود : كه رو به قرص آفتاب او را باز مىدارند اگر چشمش باز مىماند و برهم نمىزند راست مىگويد ، و اگر دعوى كند كه بينايى يك ديده اش به جنايت كم شده است امتحان مىكنند .
چنانچه در احاديث صحيحه [2] وارد شده است كه ديدهء معلولش را مىبندد و ديدهء صحيحش را باز مىگذارند و تخم مرغى يا شتر مرغى را بدست مىگيرند و دور مىروند ، تا جائى كه بگويد نمىبينم ، آن موضع را نشان مىكنند ، از چهار طرف چنين مىكنند اگر موافق يك ديگر است راست گفته است ، و اگر مخالف است مىگويند دروغ گفتى ، و بار ديگر امتحان مىكنند تا موافق آيد ، پس چشم صحيح را مىبندند ، و چشم عليل را مىگشايند ، و باز از چهار طرف امتحان مىكنند اگر موافق آيد ديه را به قدر تفاوت مسافت مىگيرند مثل آن كه اگر نصف مسافت تفاوت كرده است نصف ديه يك چشم را كه ربع ديه آدمى است مىگيرند . و در روايت ظريف با اين امتحان قسامه نيز وارد شده است ، كه قسمت مىكنند بر شش قسم اگر نصف كم شده است سه قسم مىدهند ، و اگر ثلث كم شده است دو قسم مىدهند ، و همچنين به اين نسبت ، و اقوى و احوط است .
چنانچه شيخ در نهاية [3] و صاحب جامع [4] نيز قائل شده‌اند ، و اگر دعواى نقص در هر دو ديده كند ، نظر به ديدهء هم سنّان او به نحوى كه گذشت امتحان مىكنند ، و در اينجا اكثر فقهاء قسامه را ضم كرده‌اند ، و امتحان ديده را در زمين هموار و هواى صاف مىكنند ، نه در روز ابر ، و زمين ناهموار كه اوقات و جهات مختلف نشوند ، و اگر ديدهء كسى را بكند و دعوى كند كه چشمش كور بود و چيزى نمىديد ، و او گويد چشمم روشن بود ، بعضى گفته‌اند : قسم بر جنايت كننده است ، و بعضى گفته‌اند : بر چشم كنده شده است .

[1] فروع كافى 7 : 323 ح 7 .
[2] فروع كافى 7 : 323 ح 8 .
[3] النهاية / 765 .
[4] خطى است .

143