نحوهء رابطهء اصل با فرع در صدق ربا و اتّحاد اصل با فرع ، در تشخيص جنس معتبر است ، نه در كيل و وزن ، بلكه اعتبار به نفس مورد معامله است ، نه با اصل آن يا فروع آن اصل ؛ پس اگر اصل از مكيل و موزون بود نه فروع ، معاملهء بين اصل و فرع و بين فروع با تفاضل ، مانعى ندارد ، مثل قطن و كتّان و غزل آنها كه موزون هستند و منسوج آنها موزون نيستند ؛ پس معاملهء اصل يا غزل با منسوج آنها با تفاضل ، مانعى ندارد ؛ و هم چنين بين منسوج آن دو .
و هم چنين در تبدّل احوال مثل ميوه كه روى درخت از مكيل و موزون نيستند و بعد از چيدن ، از آنها مىشوند ، در اوّلى با فروع ، ربا نيست ، [ و ] در ما بين فروع و احوال آنها ، ربا هست . حيوان هم قبل از ذبح ، موزون نيست و بعد از ذبح و كندن پوست ، از موزون مىشود ، فقط ربا در بين گوشتها با هم است نه در حيوانها با همديگر يا با گوشت در حكم ربا .
در آب و خاك و سنگ و هيزم ، ربا نيست به جهت عدم اعتبار كيل و وزن در صحّت اصل بيع آنها ؛ و اعتبار در سلف به جهت ضبط معتبر است بنحو يقين ؛ و ربا در چيزى است كه وزن يا كيل در اصل صحّت بيع معتبر است ؛ پس اسلاف آب در آن با ضبط وزن جائز است و تفاضل هم غير حاصل به مجرّد تأجيل ، مانعى ندارد بنا بر اظهر .
و اگر مضبوطيّت در هيزم در محلى با تقدير به وزن يا كيل بود بنحو غلبه نه اتفاق ، دور نيست جريان ربا در آن ، مثل موارد اختلاف ازمنه در تقدير . و هم چنين « گِل ارمنى » كه دوا است و موزون است در بيع ، ربا در آن جارى [ است ] ، بخلاف ساير گِلها ما دام غالب نشود در زمانى يا مكانى تقدير در بيع به كيل يا وزن .
اگر چيزى از مكيل و موزون بودن خارج شود يا عكس آن اگر معلوم شد كه جنسى مكيل يا موزون در عصر نبى صلى الله عليه و آله و سلم بوده يا نبوده ، اعتبار به ثابت متيقّن در آن عصر است ، يعنى بحسب زمان در بلد ايشان ، يا مستقر در بلاد ديگر در آن

524