رفع عذر از منوبٌ عنه و اگر عذر رفع شد قبل از احرامِ نائب ، استنابه او منفسخ مىشود . و اگر بعد از احرام ، رفع عذر شد به نحوى كه منوبٌ عنه مىتواند مباشرت نمايد ، پس در اتمام يا متحلَّل شدن ، تأمّل است ، [ و ] اظهر دوّم است . و اگر قبل از تمكَّنْ عود كرد مرض و مانند آن ، كشف مىشود صحّت نيابت و اجزاء عمل نائب بنا بر اظهر .
اگر بحسب خلقت قادر بر ركوب نبوده ، اظهر وجوب استنابه است . و ميزان ، عدم قدرت ، در زمان استطاعت ماليّه است ، چه آن كه قبلًا قادر بوده يا نبوده است .
مشقّت و استنابه و تكلَّف در حج اگر ممكن نشد قطع طريق مگر با مشقّت غير قابل تحمّل يا فرار از دشمن با ضعف از آن ، پس كلام در وجوب استنابه و جواز تأخير تا زمان تمكَّن مرجوّ و [ زمان ] لازم [ در ] وجوب استنابه و فعل آن ، معلوم است از آن چه مذكور شد .
و اگر تكلَّف كرد غير واجب را تا آن كه به ميقات رسيد بدون مانع و با ملك زاد و راحله از آن وقت تا وقت عود از حج و تحقّق ساير شروط ، اظهر وجوب حج و اجزاء است از حجّة الاسلام ، بخلاف حج متسكَّع كه در جميع مقامات ، مالك زاد و راحله نيست ، و محل التزام به اطلاق وجوب و مقدّمات آن اگر چه از ميقات باشد ، نيست .
طريق مغصوب پس اگر بعض طريق ، مغصوب باشد ، استطاعت حاصل نيست ؛ و اگر قطع كرد به هر صورتى و به ميقات رسيد با استطاعت ماليّه و بدنيّه و ساير شروط ، مستطيع مىشود اگر مىتواند از طريق ديگر عود نمايد يا از همان طريق با حدوث رضاى مالك يا مطلقاً بنا بر بعض مبانى .

153