ساير قافله ها تا وقتى كه فوت شود رأساً در سال اوّل استطاعت .
و احوط در جميع صور مذكوره ، عدم تخلَّف از مورد وثوق است ؛ و با اختلاف قافله ها در زمان خروج و در احتمال سلامت و ادراك حج تمتعِ واجبِ در حال اختيار بر بعيد ، احوط رعايت اوثق است بحسب ادراك واجبات حج تمتّع با سلامتى .
و اگر تأخير انداخت تا آن كه فوت شد واجب اختيارى ، با عصيان يا بدون آن ، هر قسم و مقدار از مناسك كه با آن حج صحيح محقّق مىشود ، واجب است به سبب اضطرار ، عدم تفويت آن و مبادرت به انجام آن ، اگر چه در بعض صور در تأخير ، عاصى باشد .
و واجب مىشود حج بر غير مستطيع به سبب نذر و عهد و يمين و استيجار ؛ و به تكرّر اسباب و تعدّد آنها ، واجبْ متعدّد مىشود ؛ و مستحب است در غير موارد وجوب به هر نحوى كه محقّق بشود بدون استلزام حرام يا ترك واجب .
و از مملوك با اذنِ مالك و از مستطيع بعد از اداى واجب ، تبرّع به حج و تعدّد آن مستحب است .
در شرايط حج است 1 - بلوغ و كمال عقل معتبر است در حجّة الاسلام ، « بلوغ » و « كمال عقل » ؛ پس صبىّ اگر چه مميّز باشد بر او حجْ واجب نيست ، و هم چنين مجنون مطبق و ادوارى كه قاصر است زمان افاقه او از اداى واجب فعلى بر او ؛ پس حج صبىّ اگر چه مشروع باشد با مباشرت خودش يا حج ولىّ از او يا از مجنون بنحو آتى ، [ لكن ] مجزى از حجّة الاسلام نخواهد بود .
اگر صبىِّ مميّز يا مجنون يا مملوك ، بنحو صحيح ، داخل در حج ندبى شدند [ سپس ] كامل و بالغ و آزاد شد قبل از وقوف به مشعر ، پس وقوف نمود به اختيارى عرفه يا مشعر در مرتبه اوّل يا اضطرارى آن در مرتبه دوّم بنحو آتى ، صحيح و مجزى از حجّة الاسلام است با ساير شروط و با اداى واجبات لاحقه بنا بر اظهر . و كفايت ادراك آن چه با آن حج ادراك

136