آن مرد گفت : آن خدايى كه مى گويى چگونه است و كجاست ؟
امام ( عليه السلام ) فرمود : او به اين اينيت و به كيف كيفيت داده است . ( او آفريننده ء اين و مكان ، و كيف و چگونگى است ، و مخلوق ، از اوصاف و احوال خالق نمى شود ، و نتيجهء اتصاف خالق به اوصاف خلق ، احتياج خالق به خلق است ، و به اين جهت خداوند متعال به كيف و مكانى محدود و به حسى محسوس و به چيزى سنجيده نمى شود . ) آن مرد گفت : هرگاه به يكى از حواس احساس نمى شود ، پس نيست .
امام ( عليه السلام ) فرمود : چون حس تو از ادراك او عاجز شد ، منكر او شدى ، و ما چون حواس را از ادراك او عاجز يافتيم ، يقين كرديم كه او پروردگار ماست . ( كسى كه موجودات را به محسوسات منحصر مى كند ، غافل از آن است كه حس موجود است ، ولى محسوس نيست ، بينايى و شنوايى هست ، ولى ديدنى و شنيدنى نيست ، انسان ادراك مى كند غير متناهى محدود نيست ، با اين كه هر محسوسى محدود و متناهى است ، و چه بسيار موجودات ذهنى و خارجى هستند كه ماوراء حس و محسوساتند ، و آن شخص به پندار انحصار موجود به محسوس منكر خالق حس و محسوس شد ، و امام ( عليه السلام ) او را به اين حقيقت هدايت كرد كه خالق حس و محسوس و وهم و موهوم و عقل و معقول ، در حس و وهم و عقل نمى گنجد ، زيرا قوه ء مدركه بر آنچه ادراك مى كند احاطه دارد ، و آن قوه مخلوق خداست ، و خالق بر خلق احاطه دارد ، پس ممكن نيست خالق حس و وهم و عقل كه محيط بر آنها است ، در حيطهء ادراك آنها قرار گيرد ، و محيط ، محاط بشود ، و اگر خداوند متعال ، محسوس يا موهوم يا معقول شود ، با آنچه به اين قوا ادراك مى شوند شبيه و شريك است ، و جهت اشتراك ، مستلزم جهت اختصاص است ، و تركيب خاصيت مخلوق است ، پس اگر خداوند متعال ، در حس و وهم و عقل بگنجد ، مخلوق است نه خالق . ) آن مرد پرسيد : خدا از كى بوده ؟
امام ( عليه السلام ) فرمود : تو بگو ، از كى نبوده . ( خداوندى كه قيوم زمان و زمانيات و

38