اين چه علم و قدرت و حكمتى است كه از حيوان ذره بينى شناور در آن ماء مهين بشرى آفريد كه مشعل ادراكش اعماق آفاق وأنفس را كاوش كند ( إقرأ و ربك الاكرم - الذى علم بالقلم - علم الإنسن ما لم يعلم ) ( 1 ) و زمين و آسمان را ميدان جولان انديشه و قدرت خود قرار دهد ؟ ! ( ألم تروا أن الله سخر لكم ما في السموت و ما في الارض وأسبغ عليكم نعمه ظهرة وباطنة و من الناس من يجدل في الله به غير علم ولاهدى ولا كتب منير ) . ( 2 ) آيا در مقابل عظمت اين علم و قدرت و رحمت و حكمت ، آدمى چه مى تواند بگويد بجز آنچه خود او فرمود : ( فتبارك الله أحسن الخلقين ) ( 3 ) و چه مى تواند بكند جز آن كه به خاك بيفتد و سر بر آن آستان جلال بسايد و بگويد " سبحن ربى الاعلى وبحمده " .
به مقتضاى آيهء كريمهء ( سنريهم ءأيتنا في الافاق وفي أنفسهم حتى يتبين لهم أنه الحق ) ( 4 ) بايد نظرى هم به آفاق جهان دوخت ، كه ميليون ها خورشيد و ماه و ستارگان كه نور بعضى از آنها بعد از هزاران سال نورى - كه سير نور در هر ثانيه تقريبا سيصد هزار كيلومتر است - به زمين مى رسد ، و حجم بعضى از آنها ميليونها برابر كره ء زمين است ، چنان فاصلهء آنها با يكديگر حساب شده ، و هر يك در مدار معينى قرار گرفته ، و به جاذبه و دافعهء عمومى تعادلى ميان آنها بر قرار شده كه راه هر گونه تصادم وتزاحمى بين اين كرات بسته شده ( لا الشمس ينبغى لهآ أن تدرك القمر ولا اليل سابق النهار وكل في فلك يسبحون ) . ( 5 )

1 . سوره ء علق ، آيهء 3 ، 4 ، 5 ( بخوان و پروردگارت بزرگوارتر است ، همان كسى كه به وسيلهء قلم آموخت ، و تعليم كرد به انسان آنچه را نمى دانست ) 2 . سوره ء لقمان ، آيهء 20 ( آيا نمى بينيد كه خدا مسخر كرد براى شما آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است ، و فراوان كرد بر شما نعمتهاى خويش را آشكار و نهان و بعضى از مردمانند كه مجادله مى كند در خدا به غير علم و نه هدايت و نه كتاب نور بخش ) 3 . سوره ء مؤمنون ، آيهء 14 ( پس بلند مرتبه است خداوند كه بهترين آفرينندگان است ) 4 . سوره ء فصلت ، آيهء 53 ( زود است كه بنمايانيم به آنها آيات خويش را در سراسر گيتى و در خود ايشان تا اين كه روشن شود براى آنها كه بدرستى اوست حق ) 5 . سوره ء يس ، آيهء 40 ( نه خورشيد را سزاوار است كه ماه را دريابد و نه شب بر روز سبقت مى گيرد ، و هر يك در فلكى شناورند )

35