نكند ، و در زمين خشك او را تند ، و در علف زار كند و با مدارا براند ، و پشت او را مجلس گفتگو قرار ندهد .
و اگر در كنار دريا سفره براى خود پهن كرد ، باقى مانده ء آن را در دريا بريزد كه حيوانات دريا از جوار او بى بهره نمانند .
و در زمانى كه كسى از وجود جاندارهاى ذره بينى خبرى نداشت ، دستور داد در آب بول نكنند ، كه براى آب اهلى است .
اين قسمت كمى از حقوق و وظايف انسان در مورد حيوان است ، كه از آن روشن مى شود در عدالت اجتماعى و حقوق انسانى برنامهء اين دين چيست .
برنامهء اين دين آبادى وعمران دنيا و آخرت و سلامت و قوت جسم و جان انسان است ( ربنآ ءاتنا في الدنيا حسنة وفي الاخرة حسنة وقنا عذاب النار ) . ( 1 ) به مقتضاى عدل و حكمت و وابستگى دنيا و آخرت و تن و روح به يكديگر به زندگى مادى و معنوى انسان ، به اندازه ء ارزش هر يك پرداخت و فرمود : ( و ابتغ فيمآ ءاتك الله الدار الاخرة ولا تنس نصيبك من الدنيا ) . ( 2 ) و به آبادى دنيا و رفاه انسان كمال توجه را داشت ، ولى با نظر تبعى نسبت به دنيا و استقلالى نسبت به آخرت كه مقتضاى آفرينش دنيا و آخرت است ، و درخواست انسان را از خدا ، حسنهء دنيا و آخرت قرار داد كه در بيان امام ( عليه السلام ) حسنهء دنيا به وسعت در رزق و معاش وحسن خلق ، و حسنهء آخرت به رضوان خدا و بهشت تفسير شده است . به رشد اقتصادى خصوصا به زراعت و تجارت اهميت داد ، و به حكم ( و لله العزة ولرسوله وللمؤمنين ) ( 3 ) مؤمن را به غنا و بى نيازى عزيز خواست ، و در روايتى از حضرت صادق ( عليه السلام ) آمده است " و ما في الاعمال شيئ احب الى الله من الزراعة " ( 4 ) و أمير المؤمنين على ( عليه السلام ) به غرس و آبيارى نخلستان

1 . سوره ء بقره ، آيه 201 ( پروردگارا به ما بده در دنيا حسنه و در آخرت حسنه وحفظ كن ما را از عذاب آتش ) 2 . سوره ء قصص ، آيهء 77 ( و طلب كن در آنچه خدا به تو داده است دار آخرت را ، و فراموش مكن بهره ء خود را از دنيا ) 3 . سوره ء منافقون ، آيهء 8 ( و براى خداست عزت و براى رسول خدا و براى مؤمنين ) 4 . وسائل الشيعه ، جلد 17 ، صفحهء 42 ، كتاب تجارت ، ابواب مقدمات تجارت ، باب 10 ، حديث 3 ( و در كارها چيزى نزد خدا محبوب تر از زراعت نيست )

179