ابن فارض ، رضى الله عنه - كه به حق ترجمانى احوال و مقامات حضرت ختمى نبوّت و ولايت را بر عهده گرفته است و از مقامات و احوال و علوم آن حضرت خبر داده است و آن چنان داده سخن داده است كه لم يسبقه سابق و لا يلحقه لاحق ، و حقا در اين باب فريد و وحيد است - با نهايت أدب فهمانده است كه در اين مهم ، كه صعب المنال است ، از شيخ أكبر ، ابن عربى ، استاد قونوى ، دست كم ندارد و هرگز از عارف وحيد زمان خود ، ابن عربى ، متأثر نشده است . و اين معنى امرى محقق و مسلم است و تلاميذ ابن عربى ، از جمله بزرگترين شاگرد او و نيز شاگردان مكتب قونوى ، بر اين اعتقادند كه مذكور افتاد . فرزند ابن فارض ، يا سبط او ، كه متصدى جمع آورى آثار او و شارح احوال او بوده ، نوشته است كه ابن فارض ايام إبداع و انشاء « تائيهء » كبرى :
إنه كان فى غالب أوقاته لا يزال دَهِشاً ، وبصره شَخِصاً ؛ لا يسمع من يكلّمه ولا يراد . وتارة يكون واقفاً ؛ وتارة يكون قاعداً ؛ وتارة يكون مضطجعاً على جنبه ؛ وتارة يكون مستلقياً علىظهره مُسجّجى كالميت . تمرّ على أيام وهو فى هذه الحالة ؛ لا يأكل ولا يشرب ولا يتكلم ولا يتحرك . [148]

[148] رجوع شود به مقدمه ديوان ابن فارض . جدّ ابن فارض از بلاد شام به ارض مصر نقل مكان نمود ؛ و ابن فارض در مصر پرورش علمى يافت ، و در زمره اساطين علم و معرفت قرار گرفت . نام مبارك او شرف الدين ، أبو حفص ، عمر بن السعدى است ، كه از او به « أبو حفص » و أبو القاسم ، عمر بن أبى الحسن على بن مرشد بن على نام مىبرند . معاصر او ، ابن خلّكان ، در كتاب وفيات ( جلد اوّل ) گفته است : « إن إبن فارض ولد فى الرابع من ذى القعدة ، عام 576 ه‌ . ق و توفى يوم الثلاثاء الثانى من جمادى الأولى سنة 632 ، و دفن من الغد بصفح المقطم . در اينكه او از نژاد تازى بوده يا نه ، اختلاف است . ارباب تراجم نوشته اند كه والده قدم من حماة إلى مصر ، فقطنها ؛ وصار يثبت الفروض للنساء على الرجال بين يدى الحكام . ثمّ ، ولّى نيابة الحكم ، فغلب عليه التلقيب ب‌ « الفارض » ثم ، سئل بعد ذلك أن يكون قاضياً للقضات . وقيل إن ( رض ) رأى فى المنام النبى ، عليه السلام والصلوة ؛ فسأله عن نسبه . فإذاً يجيبه بأنه حفظ هذا النسب عن والده وجده . وعلم أنه ينتهى إلى بنى سعد ، قبيلة « حليمة » مُرضعة النبى . ابن فارض هر چند به ظاهر سنى مذهب است ، قبله حب و جهت عشق او آل على و عترت رسول الله ، عليهما السلام ، است . و از اوست ، رضى الله عنه : حيرتى بين قضاء جيرتى / من ورائى وهوى بين يدى . ذهب العمر ضياعاً وأنقصى / باطلاً إذ لم أفُز منكم بشيء . غير ما أوليت من عقدى ولاء / عترة المبعوث ، حقاً ، من قصى . مراد از « عترة » ، كه حبّ آنان فرض است ، فرزندان على از بطن فاطمه ، عليهما السلام ، است . نام « تائيه كبرى » ( « نظم السلوك - نظم الدرر » ) را حضرت ختمى مرتبت ، عليه و على عترته السلام ، در واقعه صادقه اى كه مؤلف را - كه به حق از ترجمانى احوال و مقامات او دم مىزند - روى نمود ، به وى القا فرمود . در حقيقت شارح اوّل تائيه شيخ المشايخ و أستاذ الأساطين فى الآفاق ، حضرت صدر الدين قونوى ، رضى الله عنه ، است . و همه شارحان از فيض كلمات او بهره ور شده اند . چه آنكه كامل عصر و زمانه ، صدر الدين قونوى ، بعد از رؤيت قصيده « تائيه » آن را براى اصحاب خود و اصحاب ابن فارض در ديار مصر و شام و قونيه تدريس فرمود . و تلاميذ فرموده استاد را به قيد تحرير در آوردند . با آنكه كاملان عصر در آن درس شركت داشتند ، توفيق ضبط كامل افادات آن خواجه بزرگ را درباره تائيه جز شيخ المشايخ ، سعيد الدين سعيد فرغانى ، كسى نيافت . قونوى به شرح آثار استاد خود نپرداخت ؛ و در مقدمه بر مشارق الدرارى نوشته است : « و آنچه در اين قصيده از جوامع علوم و حقايق ربانى از ذوق خود و اذواق كاملان و اكابر محققان ، رضى الله عنهم ، جمع كرد و به نظم آورد ، كسى ديگر را پيش از وى بدين خوبى و جزالت و حسن بيان و كمال فصاحت ميسر نشد . » زمانى كه قونوى تائيه را به فارسى شرح مىفرمود ؛ در ابتداى درس فتح باب افاضات خود را به چند بيت از ابيات فارسى ( أملح الألسنه ) تمثل مىجست . او با چنان تسلطى مقاصد تائيه را بيان كرده است كه حيرت آور است . قونوى در آخر مقدمه خود بر مشارق الدرارى مرقوم فرموده است : « اميد چنان است كه مطالعه كنندگان اين قصيده و اين شرح نفيس مرمنشى اين قصيده و محرر اين شرح و اين ضعيف را نيز به دعاى خير ياد كنند . والله ولى الإجابة والإحسان . » پدر قونوى از تركان سلاجقه روم و از بزرگان اهل حق و معرفت بود . از تمكن مالى اسحاق بن محمد بن يونس قونوى ، والد ماجد آن بزرگ ، بعضى از بزرگان مانند شيخ اكبر ، ابن عربى ، مستفيد شده اند . قونوى در آثار خود تصريح كرده است كه به مؤلفات و آثار ديگران در مقام تصنيف كتاب مراجعه نمى كرده ؛ و سعى كافى به عمل مىآورده كه دريافت خود را عرضه دارد . در فكوك گويد كه از بركت صحبت شيخ آنچه را كه از غيب وجود نازل بر استاد شد ، بر او نيز نازل گرديد ، در حد تمام و كمال بدون نقيصه . شيخ قونوى ( رض ) در تصنيف ذوقى خاص داشته و به تفصيل كمتر مىپرداخت ؛ و آنچه به رشته تحرير در آورده است ، بسيار حساب شده و سنجيده است . در آثار او مطلب كم وزن مطلقاً وجود ندارد . آنچه نوشته است در نهايت استحكام و از جهاتى بيمانند است . او به حكمت نظرى نيز احاطه كامل داشته ، و آثارى بينظير در اين باب دارد كه براى تدريس عالى است . در آنچه كه نوشته است چندان پايه مطلب را بلند گردانيده كه كسى را ياراى همسرى با او نيست . قونوى از خواجه طوسى بسيار تجليل كرده ؛ و حل چندين مسئله مهم علمى را از آن حكيم عصر خواسته و خواجه جواب داده است . خواجه نيز از او به عنوان مرشدى كامل و عارفى بى رقيب ياد نموده است و خواجه احدى را غير او با آن عناوين ياد نكرده است . قونوى در اوايل إعجاز البيان از ابن سينا نيز تجليل فراوان كرده . در مقام تحقيق اين مهم كه علم به حقايق از طريق عقل نظرى ممكن نيست ، فرموده است : وقد ذهب الرئيس ، ابن سينا ، الذى هو أستاذ أهل النظر و مقتداهم ، عند عثوره على هذا السرّ إما من خلف حجاب القوة النظرية بصحة الفطرة ، أو بطريق الذوق ، كما يؤمى إليه فى مواضع من كلامه إلى أنه ليس فى قدرة البشر الوقوف على حقائق الأشياء .

مقدمة الآشتياني 154