آزمايشى او را درخور بود . كاخ مجلل هستى را بدون حركت و تحولى در ذات پاكش برافراشت و بىنياز از آنكه قواى مضطربى در درونش متمركز شود ، چراغ هستى را برافروخت ) .
در امر آفرينش نيازى به انديشه و حركت ندارد اين هم مقايسه اى است كه انسان ميان كارهاى خود و فعاليتهاى خداوندى براه مىاندازد كه حتما خدا هم مانند ما انسانها پيش از آفرينش هستى و بجريان انداختن آن انديشه‌ها كرده و تأملها نموده و سپس دست به تجربه و آزمايش زده سالها يا قرنها گذشته تا فعاليتهاى ناهماهنگ و مشوش فكرى خود را تنظيم و از انديشه‌هاى منطقى و تجربه‌هاى حسّى خود ، براى آفرينش نتايج مثبت بدست آورده و سپس هستى را ايجاد كرده ، بجريان انداخته است ما بايستى نخست علت احتياج به تفكر و تجربه و هماهنگ ساختن جريانات پراكندهء ذهن را مورد توجه قرار بدهيم ، سپس ببينيم آيا در بارهء عمل خدا اين مقدمات نيز مىتواند مورد نياز بوده باشد يا نه موقعى براى ما انسانها حقيقتى بعنوان هدف مطرح مىگردد كه رسيدن به آن ، يا سودى به ما مىرساند يا ضررى را از ما دور مىكند . و چنانكه در مجلد اول در مباحث هدف و وسيله گفتيم : همواره ميان موقعيتى كه ما داريم و حقيقتى كه براى ما هدف تلقى شده است كم و بيش فاصله اى وجود دارد و اين فاصله ناشى از نياز به انديشه‌ها و تجربه‌ها و هماهنگ ساختن افكار و توسل به ابزار و آلات و گذشت زمان و جريانات قوانين طبيعت است كه بايستى از ميان برداشته شوند ، تا هدف مفروض براى ما قابل وصول گردد ، و اين علَّت بهيچ وجه در مقام شامخ ربوبى وجود ندارد . زيرا : اولا - هيچ هدفى براى خداوند كه سودى به او برساند يا ضررى را از او دفع كند ، قابل تصور نيست ، چون فرض چنين هدف مستلزم نقص و احتياج خداوندى مىباشد پس اين كه هدف و كار خداوندى از نظر سود و زيان بايستى مورد تأمل و موازنه قرار بگيرد ، امكانناپذير است .
ثانيا - ميان خداوند و خواستهء او هيچگونه فاصله اى وجود ندارد ، تا مرتفع

93