دارد . اين معنى با نظر به آن آيات قرآنى كه احتياج موجودات و تحول و سجده و تسبيح آنها را بمقام شامخ ربوبى بيان ميكند ، كاملا واضح است . از آن جمله : * ( يَسْئَلُه مَنْ فِي السَّماواتِ وَالأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ ) * [1] .
( هر چه كه در آسمانها و زمين است [ بقاى هستى و يا وصول به هدف خود را ] از خدا مىخواهد . او در هر روزى در همهء لحظات زمان در كار و فعاليتى است ) .
مباحث مربوط به سجده و تسبيح موجودات را در تفسير موضوعى خطبه‌هاى بعدى مطرح خواهيم كرد .
8 - رابطهء عبوديت * ( إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَالأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً ) * [2] .
( هيچ كس [ و يا هيچ چيز ] در آسمانها و زمين وجود ندارد مگر اين كه در حيطهء عبوديت او است ) .
مقصود از عبوديت در امثال اين آيه تسليم محض بودن به اراده و مشيّت الهى است كه در همهء موجودات وجود دارد . يعنى هستى و بقاء و هر گونه تحوّل از كون به فساد يا از فساد به كون و همچنين از نظر جريان قوانين در آن موجودات و يا بوسيلهء آنها ، در اختيار خداوندى است . كلمهء اسلام هم در بعضى از آيات به موجودات نسبت داده شده است : * ( أَ فَغَيْرَ دِينِ الله يَبْغُونَ وَلَه أَسْلَمَ ) * [3] .
( و بر او تسليم شده است آن كه در آسمانها و زمين است ) .
معناى دوم عبوديت ، عبارت است از آگاهى به عظمت معبود و گرايش به او كه مسير حركت و تكامل عبادت كننده است . مباحث عبادت و تعبد در تفسير

[1] الرحمن آيهء 29
[2] مريم آيهء 93
[3] آل عمران آيهء 83

75