مانند يك فرد مسلمان سخن مىگويند و حق والايى را كه او بر بشريت دارد ، گوشزد مىكنند .
وقتى كه من امروز مىبينم بعضى از سطحىنگران فلان نويسندهء معمولى را با ويكتور هوگو و بالزاك مقايسه مىكنند ، با كمال جديت در مقام دفاع از حق آن دو برمىآيم و ، بيان و استدلال من مانند همان است كه هممكتبان و هممذهبان آنان ابراز مىنمايند . همهء انسانهاى آگاه در هر مكتبى كه باشند ، هنوز به زهر خوردن سقراط تأسف مىخورند و آن قضات را كه حكم ناحق به اعدام او داده‌اند ، با ديدهء نفرت مىنگرند . بنا بر اين ، با اين كه موضوع خلافت يكى از رويدادهايى است كه در حدود چهارده قرن پيش اتفاق افتاده و بگذشته خزيده است ، ولى حسّ حقجويى آدميان نه تنها زمان گذشته و حال و آينده نمىشناسد ، بلكه خود را در نژاد و جامعه و مليّت مخصوص هم بمحاصره نمىاندازد . اينست مايهء اميد بقاى انسانيت براى ابد .
دوم - بحث و تحقيق در مسئلهء خلافت نبايد قربانى احساسات گردد و وسيلهء سوء استفاده قرار بگيرد اين يك قاعدهء كلى است كه اگر طرفين بحث و تحقيق بجهت احساسات خام و هيجانهاى روانى ، هشيارى خود را از دست بدهند ، به اضافهء اين كه ممكن است واقعيتها را از دست بدهند ، وسيلهء بسيار مناسبى براى سودجويان آماده ميكنند بنا بر اين ما در اينجا دو مسئله داريم : مسئله يكم - محو شدن واقعيات .
مسئله دوم - وسيله قرارگرفتن براى سودجويان .
مسئلهء يكم - ما بايستى احساسات خام و هيجانهاى روانى را ناچيز نشماريم ، اين پديده‌هاى شگفتانگيز حتى ممكن است قرنها در سرنوشت معارف بشرى اثر بگذارد .
در توضيحات هوگو در بارهء شكست ناپلئون در واترلو دقت فرماييد ، اين نويسندهء چيره دست كه بعقيدهء ما هنوز نه تنها فرانسه ، بلكه همهء اروپا از زمان او

309