در اين مبحث < فهرس الموضوعات > چند مطلب مهم < / فهرس الموضوعات > چند مطلب مهم را متذكر مىشويم :
< فهرس الموضوعات > يكم - بحث و تحقيق واقعجويانه ، بلى . تعصب و مشاجرهء كينه توزانه ، نه < / فهرس الموضوعات > يكم - بحث و تحقيق واقعجويانه ، بلى . تعصب و مشاجرهء كينه توزانه ، نه ترديدى نيست كه مباحث مربوط به خلافت اسلامى پس از پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله تا كنون مطرح بوده ، موجب بروز آراء و عقايد گوناگون گشته است . بطور قطع مىتوان گفت : تاكنون نه صدها ، بلكه هزاران مجلد كتاب و مقاله در موضوع خلافت نوشته شده است . از اين مباحث و تحقيقات بسيار گسترده و طولانى و كاملا جدى ، دو نتيجهء مهم مىتوان گرفت : 1 - موضوع خلافت مانند يك مسئلهء فرعى نبوده است كه در مسائل نظرى مورد اختلاف قرار مىگيرد و بدون هياهو و جنجال و طرفدارىهاى مكتبى ، مورد توجه واقع مىشود ، بلكه موضوع خلافت يك مسئلهء بنيادين است كه مسلمين را به دو گروه بزرگ شيعه و سنى تقسيم كرده است . و از طرف ديگر ، به اصطلاح معمولى : « بيهوده سخن بدين درازى نبود » .
2 - از امثال اين تكاپوهاى ممتد و جدى ، مىتوان اهميت دفاع از حق را كه انسانها از خود نشان مىدهند ، فهميد . به توضيح اين كه اين گونه اصرار شگفتانگيز در بارهء يك مسئله نه تنها اثبات مىكند كه انسان در اثبات و توجيه معتقدات خود ، همهء نيروهاى حياتى خود را بسيج مىكند و نمىگذارد گذشت قرون و اعصار گرد فراموشى روى موضوع مورد اعتقادش بپاشد ، بلكه حق بدانجهت كه حق است ، اگر چه جنبهء اعتقادى هم نداشته باشد ، مورد دفاع جدى بشرى مىباشد . بهمين جهت است كه مىبينيم حتى عده اى از متفكران ملل غير اسلامى هم در موضوع خلافت يا در بيان حق و شخصيت مردان صحنهء خلافت ، با آن انديشه و استدلال و بيان جدى وارد ميدان مىشوند كه گويى با مسلمانان هممكتب هستند .
جرج جرداق و ميخائيل نعيمه و بولس سلامه و جبران خليل جبران و توماس كارلايل مسيحى هستند و شبلى شميل و پطروشفسكى از اعضاى مكتب ماترياليسم مىباشند ، ولى در موقع توضيح شخصيت امير المؤمنين عليه السلام

308