مىساختند ، مستهلك مىنمودند .
وضع يهود و نصارى و صابئين آن اجتماع همان بوده است كه قرآن به روشنايى كامل توضيح مىدهد كه چگونه در بارهء رسولان الهى دچار موهومات گشته احكام و معارف الهى را زير و رو و مشوش كرده بودند . براى آشنايى بيشتر با وضع اعتقادى و ايده ئولوژيك آن دوران بايستى جملاتى را كه امير المؤمنين ( ع ) در اين خطبه بيان نموده است ، مورد دقت بيشترى قرار بدهيم .
و ضاق المخرج و عمى المصدر ( راه‌ها براى حركتهاى رهايى بخش تنگ و باريك و منابع و عقول و انديشه‌ها در مسير حيات نابينا و تاريك ) .
نه راهى براى حركت به پيش و نه عاملى محرك براى رهائى از آن وضع پديده هايى كه در يك اجتماع بروز مىكنند بر دو نوع اساسى تقسيم مىگردند : پديده‌هاى زودگذر و پديده‌هاى پايدار .
1 - پديده‌هاى زودگذر : رويدادهايى هستند كه از عوامل معينى بروز مىكنند و مقدارى از زمان را در اجتماع به فعاليت مىپردازند و سپس از بين مىروند .
2 - پديده‌هاى پايدار : آن نمودها هستند كه از عواملى ريشه دار بوجود مىآيند و فضاى حاكم بر اجتماع را رنگآميزى مىنمايند و گاهى در اصول بنيادين اجتماع تأثير مىكنند و گاه ديگر بقدرى سخت و پايدار مىگردند كه خود جزء يا اجزايى از آن اصول قرار مىگيرند . هر دو نوع پديده‌ها بر دو قسم عمده تقسيم مىگردند : قسم يكم - پديده‌هاى سودبخش و منطقى كه بصلاح فرد و جامعه مىباشند .
قسم دوم - آن پديده‌ها هستند كه به ضرر اجتماع بوده ، به حيات مادى و معنوى انسانهاى اجتماع آسيب مىرسانند .
براى توضيح اين پديده‌ها مثالهايى را در نظر مىگيريم : 1 - پديده‌هاى مضر و زودگذر ، مانند : فساد و بىاعتمادى افراد اجتماع به

261