توفيق يافته است .
2 - مكتبهاى غير دينى - قوانين و اصولى كه در اين نوع مكتبها وضع و به اجرا گذاشته مىشود . اغلب به اين ترتيب است كه زندگى معمولى فرد و جامعه را تأمين مىنمايد و مردم مىتوانند بدون تصادم و مزاحمت با يكديگر زندگى نمايند .
براى اجراى اين قوانين و اصول كيفرهايى وضع مىشود كه در صورت تخلف مشمول آن كيفرها مىشوند و گاهى پاداش و مسائل اخلاقى هم براى تقويت اجراى تكاليف مطرح مىگردد .
انحراف از اين تكاليف ، مانند انحراف زنبور عسل يا يكى از اجزاء ماشين تلقى مىگردد . بنا بر اين ، اطاعت و تخلف با نظر به راهى كه اصول و قوانين مفروض معين كرده است ، مفهوم پيدا مىكند و راه ديگرى وجود ندارد كه منشأ انتزاع ضلالت و هدايت بوده باشد .
اين است وضع تكاليف فردى و اجتماعى در مكتبهاى غير دينى و اطاعت و تخلفى كه از پيروى يا تخلف از آنها مطرح مىگردد .
جاى شگفتى است كه با اين حال هيچ يك از جوامع مكتبهاى غير دينى بدون اشتياق به واقعيات انسانى فوق زنبورى و ماشينى از آغاز تاريخ تاكنون ديده نشده است . و اين اشتياق با گفتارها و كردارها و انديشه‌ها و تجسيمات گوناگون همواره در فرهنگ ملل نمودار بوده است .
همهء جوامع امروز بينوايان هوگو و هنر چيست و جنگ و صلح تولستوى را همان طور مىخوانند و تحت تأثير آن قرار مىگيرند كه جوامع دينى در گذشته و امروز . اين اشتياق بخوبى اثبات مىكند كه آدمى در فوق مقررات زندگى ، نوعى از حيات معنوى انسانى را سراغ دارد كه بطور طبيعى مىخواهد تكليف خود را با آن حيات معين نمايد .
بنظر مىرسد اين اشتياق بهيچ وجه و با هيچگونه اشتغالات ذهنى در همهء افراد يك جامعه خاموش نخواهد گشت ، زيرا حدّاقل ، افرادى در هر جامعه پيدا ميشوند كه بگويند :

246