يا هشام ما بعث اللَّه انبيائه و رسله الى عباده الَّا ليعقلوا عن اللَّه . فاحسنهم استجابة احسنهم معرفة . و اعلمهم بامر اللَّه احسنهم عقلا و اكملهم عقلا ارفعهم درجة فى الدّنيا و الآخرة [1] .
( اى هشام ، خداوند متعال نيانگيخته است پيامبرانش را براى مردم ، مگر براى اين كه در بارهء خدا تعقل كنند . بهترين اجابتكنندگان به دعوت رسولان كسانى هستند كه به بهترين معرفت نايل شده‌اند . و داناترين آنان به امر خداوندى كسانى هستند كه داراى بهترين تعقل مىباشند . و آنانكه داراى كاملترين عقلند ، به با عظمتترين درجه در دنيا و آخرت نايل ميشوند . ) مقدار قابل توجهى از روايات در اين مضمون ديده مىشود كه عقل را حجّت باطنى ( پيامبر درونى ) و پيامبران را حجت ظاهرى ( عقل برونى ) معرفى مىكند ، مانند : يا هشام انّ للَّه على النّاس حجّتين : حجّة ظاهرة و حجّة باطنة ، فأمّا الظَّاهرة فالرّسل و الأنبياء و الأئمّة عليهم السّلام و امّا الباطنة فالعقول [2] .
( اى هشام ، خداوند دو حجت براى مردم دارد : حجت ظاهرى و حجت باطنى ، حجت ظاهرى پيامبران و أئمه عليهم السلاماند و حجت باطنى عقول ) .
راهنماى برونى - چنانكه گفتيم شامل پيامبران عظام و هر نوع صلاح انديشان و خيرخواهان بشرى در راه تكامل ، و حكماء و رشديافتگان سازنده كه با كميتها و كيفيتهاى گوناگون در سرتاسر تاريخ ديده ، مىگردد .
برهمنها داد مىزنند ، مصلحان مصر باستانى اخلاق و حقوق را مخلوط مىكنند . اوپانيشادنويسها فرياد مىكشند . خيرانديشان آفريقاى باستانى در افسانه‌ها تعليم و تربيت براه انداخته‌اند .
لائوتسه [3] راه و روش زندگى با فضيلت را نشان مىدهد . كنفوتسه [4]

[1] الاصول من الكافى ج 1 ص 16 .
[2] الاصول من الكافى ج 1 ص 16 .
[3] حكيم چينى - 600 سال پيش از ميلاد كتابى بعنوان « راه فضيلت » نوشته است .
[4] حكيم چينى 551 - 478 پيش از ميلاد ] .

197