است بقوله لا تفسدوا و ديگرى اتيان بما ينبغى كه آن ايمانست از اين جهة امر به ايمان را از تمامى نصح و ارشاد گردانيده ميفرمايد كه * ( وَإِذا قِيلَ ) * و چون گفته شود يعنى رسول يا بعضى از مؤمنان گويند * ( لَهُمْ ) * مر آن منافقان را كه * ( آمِنُوا ) * بگرويد بدل و به اعتقاد تصديق پيغمبر ( ص ) كنيد * ( كَما آمَنَ النَّاسُ ) * هم چنان كه گرويده‌اند آدميان يعنى مؤمنانى كه ايمان ايشان مقرون باخلاص است و متمحض از شايبهء نفاق * ( قالُوا ) * گويند با نفس خود يا در ميان قوم خود * ( أَ نُؤْمِنُ ) * آيا ايمان آوريم استفهام براى انكار است يعنى هرگز تصديق نكنيم و نگرويم * ( كَما آمَنَ السُّفَهاءُ ) * هم چنان كه ايمان آورده‌اند گروه سفيهان و بيخردان و بدانكه * ( كَما آمَنَ النَّاسُ ) * در حيز نصب است بر آنكه صفت مصدر محذوفست و ماء مصدريه و تقدير اينكه ( آمنوا ايمانا مثل ايمان الناس ) و ميتواند بود كه ( ماء ) كافه باشد مانند ربما و ( لام ) در ( الناس ) براى جنس است و مراد به آن كسانىاند كه كاملند در انسانية و عامل بقضيهء عقل چه اسم جنس هم چنان كه مستعمل است از براى مسمى جنس ( مطلقا ) همچنين مستعمل است از براى چيزى كه مستجمع معانى مخصوصه باشد بجنس و امور مقصوده از آن و لهذا انسان را مسلوب ميسازند از كسى كه مستجمع معانى مخصوصه به انسان نباشد و ميگويند ( زيد ليس به انسان و من هذا الباب ) قوله تعالى صُمٌّ بُكْمٌ و قد جمعها الشاعر فى قوله ( اذا الناس و الزمان زمان ) و ميتواند بود كه لام براى عهد باشد و مراد به آن رسول باشد و آن كسانى كه با او بودند يا كسانى كه ايمان آورده بودند به او از اهل نحلهء منافقان چون ابن سلام و اصحاب او و لام در السفهاء اشاره است به * ( النَّاسُ ) * و يا از براى جنس است و مراد منافقان از اين قول آنكه اهل ايمان مندرجند در تحت سفها و تسفيه منافقان اهل ايمان را جهة سوء اعتقاد و فساد راى ايشان بود در آنكه احق و اعلمند از مومنان و يا بجهة تحقيرشان مؤمنان چه اكثر اهل ايمان فقرا بودند و برخى از ايشان بنده بودند مانند صهيب و بلال و يا بجهة تجلد و عدم مبالات ايشان به آنكه ايمان آورده بود از ايشان اگر تفسير ( ناس ) بعبد اللَّه ابى و اشياع او كنند و سفه خفة رايست كه مقتضى نقصان عقل است و حلم مقابل آنست و چون اهل نفاق از روى جهالة و غواية اسناد سفاهت باهل ايمان كردند حق سبحانه تكذيب ايشان كرده و سفاهت را بايشان رد فرموده و گفت * ( أَلا ) * بدانيد اى مؤمنان مصدق * ( إِنَّهُمْ ) * بدرستى كه اهل نفاق * ( هُمُ السُّفَهاءُ ) * ايشاناند بيخردان و جاهلان نه اهل ايمان زيرا كه سفيه كسيست كه تضييع ارباح نمايد و در مواضع منافع ضعيف الراى و قليل المعرفه باشد و چون ايشان عصيان را تصور طاعة كرده‌اند و كفر را مظنه ايمان به خدا و اين عين خسران و محض