و ابن عباس گفته كه آدم را به جهت آن انسان گفتند كه ( عهد اللَّه اليه فنسى ) و اين قوليست مرجوح و لام در آن از براى خليس است به جهت عدم عهد و من موصوفه است فكانه قال ( و من الناس ناس يقولون ) و يا آنكه براى عهد است و معهود جماعة كفار و من موصول و مراد به آن ابن ابى و اصحاب و نظر اى او چه ايشان از حيثيت آنكه مصمماند بر نفاق در عداد كفار داخلند كه مختوم است قلوب ايشان و اختصاص ايشان بزيادتى كه زياد كرده‌اند بر كفر آن كه اظهار ايمانست بلسان مانع دخول ايشان نيست در تحت جنس كفار زيرا كه تنوع اجناس بزيادتيست كه مختلف شود در آن ابعاض پس بنا بر اين آيه تقسيم قسم ثانى باشد و اختصاص ايمان به خدا و بروز آخرت بذكر به جهت تخصيص ايشانست آن چيزى را كه مقصد اعظم است از ايمان و ادعاى ايشان به آنكه اختيار ايمان كرده‌اند از هر دو جانب آن كه از مبدء و معاد است و احاطه هر دو قطران نموده‌اند كه اول و آخر است و به جهت ايذان به آنكه ايشان منافقانند در آنچه مظنه ايشان آنست كه مخلصاند در آنچه جاى آن چيزى كه به آن قصد نفاق ميكنند زيرا كه ايشان يهود بودند و ايمان به خدا و روز آخرت داشتند و اين در حكم لا ايمان است به جهت آنكه معتقد تشبيه بودند و اتخاذ ولد و به آنكه غير ايشان در بهشت داخل نميشوند و آتش دوزخ مس ايشان نخواهد كرد مگر ايام معدوده و بمؤمنان اظهار ميكردند كه ايمان آنها مثل ايمان ايشانست و به جهت بيان تضاعف خبث ايشان و افراط ايشان در كفر براى آنكه آنچه ميگفتند ايشان اگر صادر ميبود از ايشان نه بر وجه خدعه و نفاق و حال آنكه ايشان بر عقيده فاسد خود بودند ايمان نبود چه جاى آنكه آن را بطريق تمويه بر مسلمانان و تهكم ايشان گويند و در تكرير با ادعاى ايمانست بهر يك از آن بر اصاله و استحكام و قول بمعنى تلفظ است به آنچه مفيد باشد و اطلاق ميكنند آن را بر معنى مقول و بر معنى متصور در نفس كه معبر عنه است بلفظ و بمعنى راى و مذهب بر طريق مجاز و مراد بروز آخرت از اول وقت حشر است الى مالا ينتهى و يا تا وقتى كه اهل جنت ببهشت در ايندو اهل نار بدوزخ زيرا كه اين آخر اوقات محدوده است چه بعد از آن غير متناهى خواهد بود و قوله * ( وَما هُمْ بِمُؤْمِنِينَ ) * انكار آن چيزيست كه دعواى آن ميكردند يعنى آنچه در صدد اثبات آن بودند و اصل كلام اينست كه و ما آمنوا تا مطابق قول ايشان باشد در تصريح بشأن فعل دون فاعل لكن معكوس شده بجهة تاكيد و مبالغه در تكذيب زيرا كه اخراج ذوات ايشان از عداد مؤمنان ابلغ از نفى ايمانست از ايشان در زمان ماضى و لهذا نفى مؤكد شده به به او اطلاق ايمان بجهة دلالت است بر آنكه ايشان از ايمان در هيچ چيز نيستند نه ايمان به خدا و نه بروز آخرت و نه به غير آن و محتملست تقييد آن به آنچه ايشان تقييد به آن كرده‌اند كه آن بِاللَّه وَالْيَوْمِ الآخِرِ است زيرا كه اين جواب آنست و آيه دلالت مىكند بر آنكه هر كه دعوى ايمان كند و قلب او مخالف لسان او باشد مؤمن نيست و دلالت نميكند