او را ميكشت و نزد بعضى ديگر معنى آنست كه هر كه غير قاتل را بكشد براى قصاص و يا قاتل ستم كند و بعد از آنكه يكى را كشته باشد و دية داده يكى ديگر را بكشد * ( فَلَه ) * پس مر او راست در آخرت * ( عَذابٌ أَلِيمٌ ) * عذابى دردناك و گويند در دنيا به آنكه او را بكشند به جهت جنايت او چه حق او كه طلب دم بود بعفو يا صلح بر دية ساقط شده بود و گويند تعدى به آنست كه بعد از بيان كيفيت قصاص از آن تجاوز كند و بر طريقهء جاهليت عمل كند و يا طلب زياده از دية كند و در انوار گفته كه واجبست حمل تعدى بر جميع جهت عموم لفظ بعد از آن تبيين وجه حكمت مىكند در ايجاب قصاص بقوله * ( وَلَكُمْ فِي الْقِصاصِ ) * و مر شما راست در حكم قصاص * ( حَياةٌ ) * زندگى و بقا يعنى چون كسى قصد قتل شخصى كند و بخوف قصاص از آن باز ايستد آن شخص از كشتن سالم ماند و او از قصاص ايمن شود و بدان كه اين كلاميست در غايت فصاحت و بلاغت چه شيء را در محل ضد آن گردانيده و تعريف قصاص فرموده و تنكير حياة تا دلالت كند بر آن كه در اين حكم نوعى عظيم از حياة است زيرا كه علم به آن رادع قاتل است از قتل پس سبب حياة نفسين باشد و ديگر ايشان غير قاتل و جماعت بسيار را بعوض يكى ميكشتند و تنوير فتنه ميكردند در ميان خود پس اقتصاص قاتل سبب حيات آن جماعت باشد و گويند مراد حياة اخرويه است چه قاتل چون قصاص نموده باشد در آخرت مؤاخذه نخواهد شد و بدانكه احتمال دارد كه حياة مبتدا باشد و لكم خبر آن و فى القصاص خبر بعد از خبر و يا احدهما خبر باشد و ديگرى صلهء آن و يا حال از ضمير مستكن در آن و در كنز آورده كه ظاهر اين كلام تناقض مينمايد زيرا كه قصاص قتل است پس چگونه حياة باشد و بعد از تحقيق كلاميست در نهايت فصاحت و بلاغت كه عاجز ميگرداند آدميان را از ايراد مثل آن چه آن با آنكه او جز كلام است افصح و ابلغ است اما آنكه او جزاست جهت آنكه نتيجه مقدمات متعدده است چه قصاص ردع قاتل است از قتل و در ردع ارتفاع صدور قتل است از او و در ارتفاع عدم قتل است و عدم قتل حياتست و اين مقدمات منتج اينست كه قصاص حياتست و اما آنكه افصح است زيرا كه كلام عرب در اين معنى آنست كه ( القتل انفى للقتل ) و علماى بلاغت ترجيح كلام حق تعالى داده‌اند بر كلام عرب بوجوه متعدده يكى آنكه حروف آن كمتر است دوم دلالت آنست بر حياة بمطابقه سيم تنكير حياة كه دال است بر تعظيم چهارم عدم تكرار و وجوه ديگر در كتاب ما كه بتجويد البراعة مسمى است مذكور است ( انتهى كلامه ) و از آن جمله احسنيت تأليفست بحروف متلايمة و كثرة فايده آن چه جميع آنچه در قول عرب مذكور است در او هست با زيادتى معانى ديگر كه آن ابانة عدلست بذكر قصاص و اظهار غرض مرغوب فيه كه حياتست و استدعا برغبت و