يا چه شكيبااند ايشان * ( عَلَى النَّارِ ) * بر آتش اين تعجب است از حال ايشان در التباس بموجبات نار بدون مبالاة يا چه شكيبا باشند فردا بر آتش مؤبد و يا چه چيز شكيبا گرداند ايشان را بر آتش دوزخ ماى تامه است مرفوع به ابتداء و تخصيص آن مانند تخصيص شر أهر ذا ناب است و يا استفهاميه است و ما بعد آن خبر آن چنان كه ابن عباس فرموده كه معناه اى ( شيء اجراهم على النار و اعملهم على عمل اهل النار ) يا موصوله و ما بعد آن صلهء آن و خبر محذوف و مؤيد معنى اول است اينكه على بن ابراهيم از ابى عبد اللَّه ع روايت كرده كه معناه ما اجراهم على النار يعنى چه دليرند ايشان بر عملى كه موجب آتش دوزخ است و حسن و قتاده نيز بر اينند از قراء روايت كنند كه گفت در يمن نزد قاضى آنجا بودم وى يكى را حكم به سوگند كرد خصم وى ميگفت ( ما اصبرك على اللَّه ) من گفتم چه ميگويد گفت ميگويد ( ما اجراك على اللَّه ) و قطرب و كسايى گفته‌اند كه معنى آنست كه ( ما ادومهم عليها ) يعنى چه مصرند ايشان بر معصيت كه آن عمل اهل دوزخ است و صبر حبس نفس است و مجاهد گفته كه ( ما اعملهم باعمال اهل النار ) و موافق قول ثانيست اينكه زجاج گفته كه معناه ( ما ابقيهم على النار ) هم چنان كه ميگويند ( ما اصبر فلان على الحبس ) و بر هر تقدير مراد به آن انكار است و تقريع بر اكتساب سبب هلاك و تعجب غير از آن بعد از آن مىفرمايد كه * ( ذلِكَ ) * اين عذاب مر ايشان را * ( بِأَنَّ اللَّه ) * بسبب آنست كه خدا * ( نَزَّلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ ) * فرو فرستاد تورية را براستى و درستى پس ايشان آن را واگذاشتند و در تكذيب آن كوشيدند يا نعت محمد ص را در آن پوشيدند و يا قرآن را فرستاد و ايشان متابعت ننمودند و در مخالفت افزودند * ( وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا ) * و بدرستى كه آنان كه اختلاف كردند * ( فِي الْكِتابِ ) * در كتاب خدا الف لام يا براى جنس است و مراد همهء كتابهاى منزله و اختلاف ايشان در آن بمعنى اين بود كه ببعضى از آن كتب ايمان آوردند و ببعضى از آن كافر شدند و يا الف لام عهد و مراد به آن تورية است و اختلاف ايشان در آن بمعنى تخلف ايشان بود از منهج مستقيم بتاويل باطل يا وضع كردند خلاف آنچه حق تعالى انزال كرده بود در مكان آن يعنى تحريف كردند آنچه در آن بود و يا مراد قرآنست و اختلاف ايشان در آن اين بود كه مىگفتند سحر است و مفترى و يا كلاميست كه بشرى تعليم محمد صلَّى اللَّه عليه و آله نموده به آن و يا اساطير اولين است و بر هر تقدير اهل اختلاف در كتاب خداى * ( لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ ) * هر آينه در خلافى و عنادى دورند از الفت به اجتماع بر حق و صواب و يا بعيدند و بسيار فرو رفته در شقاق و جدال به شهادت هر يك بر صاحب خود بضلالت و حال آنكه هر دو از حق و سداد عدول كرده‌اند و يا در اختلافى شديدند در احكام تورية و انجيل و قرآن آورده‌اند كه يهودان در نماز