و چهارم به نسبت با خصوص خاتم النّبيين است - صلوات الله عليه و عليهم - اول محو و فناى نفس و صفات او است ، و در او مشهود وحدت وجود است از آن جهت كه در آيينهء كثرت حقايق علم و صفات او منطبع است ، چه هر گاه كه آيينه از منطبع پر مىشود ، سطح آيينه تمام پوشيده مىشود و منطبع به وصفه در او آشكارا مىباشد .
و مقام دوم ، محو و فناى روح و صفات اوست ، و مشهود كثرت حقايق از آن جهت كه در آيينهء وحدت وجود كه باطن روح است ، منطبع است ، لا جرم وحدت كه آيينه است ناپيدا است ، و كثرت كه منطبع است پيدا .
و مقام آخرين ، محو و فناى تقيّد است به هر يك از اين دو شهود و جمع ميان ايشان ، و ليكن به ابقاى حكم مغايرت ميان اين وحدت و كثرت كه در اين دو شهود ثابت بود ، چنان كه از شيخ ابو سعيد خرّاز - رضي الله عنه - كه صاحب اين مقام جمع بود ، سؤال كردند كه : « بم عرفت الله » ؟ جواب فرمود كه : « بجمعه بين الأضداد » ، پس اين آيت بخواند كه * ( هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْباطِنُ . . . ) * [1] پس اثبات مغايرت و حكم عدد و ضديّت كرد در اين مقام با تحقّق جمعيت .
و مقام چهارم ، خصوصى كه ختم كار و سير محمّدى - صلوات الله عليه - بر او است ، بعد از اين مقام سوم است كه آخر مقامات عمومى است ، لا جرم مىگويد : اين مقام آخرين از مقامات محو سه گانه كه اين مقام خصوصى كه ختم كار من بر او است ، بعد از او است ، از آن روى كه حكم عدد و مغايرت ميان اول و آخر ، در او ثابت و مرتسم است ، به نسبت با نظر صاحب مقام جمع ، هم چون مقام حجابيّت و صحو اول است كه اعداد و معدودات و مغايرت و مباينت ، ميان هر يك و ديگرى در او ثابت و محقّق است به نسبت با نظر محجوب كه هر دو از اين مقام احديّت جمع من محجوب و ممنوعند ، و از مشاهدهء وحدت حقيقى و

[1] الحديد ( 57 ) آيهء 3 .

513