در اين مورد سه صورت فرض مىشود : يا خدا از همه آنها عهد و پيمان مىگيرد ، چنانچه مفاد اين آيه است ، بنابراين بر همه آنها حجّت تمام است . صورت دوّم اين كه خداوند از هيچ كدام عهد و پيمان نگرفته باشد كه مىگويند ما غافل بوديم . و در آخر اين كه اگر از پدران عهد و پيمان گرفته باشد و از فرزندان آنها عهد و پيمان نگرفته باشد ، حجّت خدا بر پدران تمام است ولى فرزندان آنها مىتوانند بگويند ما از پدران خود تقليد كرديم .
ظاهر آيه اين است كه خداوند از پشت بنى آدم ذرّيّه او را جدا كرد و عهد و پيمانى به ربوبيت خود از آنها گرفت و همه هم اقرار كردند ، و ظاهر يك دسته از روايات هم اين است كه وقتى خداوند آدم را خلق كرد تمام اولاد آدم تا روز قيامت را به صورت خيلى ريز مثل مورچگان از پشت او جدا كرد ، در نتيجه نمىشود گفت آنها را در عرض هم جدا كرد ، براى اين كه فرزند آدم در پشت او و فرزند فرزند او در پشت پدر خود است ، نتيجه اين مىشود كه چند ذرّه از پشت آدم جدا شده باشد كه اينها عبارت از اولاد بلاواسطه آدمند ، بعد از آن ذرّات ذرّاتى ديگر جدا شده باشند كه اينها نوه هاى آدم هستند ، و به اين ترتيب ميلياردها ذرّه از پشت آدم جدا شده باشند ، آن وقت خداوند به اولاد آدم خطاب كرد و فرمود : ( اَلَسْتُ بربّكم ) آيا من پروردگار شما نيستم ؟ آنها گفتند بلى ، خداوند متعال گفت : اين كه از شما اقرار مىگيرم براى اين است كه روز قيامت نگوييد ما خبر نداشتيم و غافل بوديم .
بسيارى اين قول را قبول كرده و به ظاهر اين روايات عمل كرده اند ، ولى اين قول مورد اشكال واقع شده است و بسيارى از بزرگان و از جمله سيّد مرتضى ( رحمه الله ) در كتاب « غُرر و دُرر » در تفسير آيه ذرّ مىفرمايد : اين احتمال به نظر ما درست نيست ، بعضى كه بصيرت ندارند گمان كردند كه تأويل اين آيه اين است كه خدا ذرّه هايى را از پشت آدم بيرون آورد و از آنها به معرفت خود اقرار گرفت و بعد آنها را برگرداند به پشت آدم ، اوّلاً گفته آقايان خلاف ظاهر قرآن است زيرا خدا مىفرمايد :

425