مختلف جمع آورى كرد اين است كه قرار بوده روحيات و غرايز مختلف در انسانها باشد ، و چه بسا خاك سخت مظهر خشونت و خاك نرم مظهر ملايمت است ، خاك شوره زار مظهر بى خاصيت و بى اثر بودن است و خاكى كه قابل كشت و زرع است مظهر انسانى است كه منشأ اثر و مفيد است .
آيا آدم ابوالبشر اوّلين انسان بود ؟
تصور نشود كه قبل از حضرت آدم انسان ديگرى نبوده است . در اينجا صحبت راجع به آدم ابوالبشر است كه نسل فعلى از آن است ، و گرنه ما در روايات داريم كه خداوند زياد آدم خلق كرده است . در تفسير صافى در تفسير سوره « ق » در ذيل آيه شريفه : ( بل هم فى لبس من خلق جديد ) ( 1 ) يعنى مردم در اشتباه هستند از خلق جديد ، از توحيد صدوق روايتى از امام باقر ( عليه السلام ) نقل مىكند كه من قسمتى از آن را مىآورم ، مىفرمايد : « او ترى انّ اللّه لم يخلق بشراً غيركم » شما خيال مىكنيد كه خدا بشرى غير از شما يعنى نسل آدم ابوالبشر نياورده است ؟ « بلى واللّه لقد خلق الف الف عالم و الف الف آدم » بله به خدا قسم خدا هزار هزار عالم و هزار هزار آدم خلق كرده « انت فى آخر تلك العوالم و اولئك الآدميين » ( 2 ) كه تو و آباء و اجدادت يعنى اين نسل در آخر اين عالمها و اين آدمها هستيد . نمىگويد شما آدم آخر هستيد بلكه مىفرمايد جزء آدمهاى آخر هستيد ; پس مطابق اين حديث و روايات ديگر ، خدا هيچ وقت منع فيض نكرده و فيض خدا هميشه جارى بوده است ; زيرا خدا اوّل ندارد ، بلكه او هميشه بوده و در نتيجه فيض خدا هم هميشه بوده ، منتها هر زمانى فيض خدا به ايجاد يك نسلى بوده است ، و اين نسلى كه ما داريم مطابق فرمايش حضرت على ( عليه السلام ) منتهى مىشود به آدمى كه از خاك و آب خلق شده است .

1 - سوره ق ، آيه 15 2 - تفسير صافى ، ج 5 ، ص 60 ; و توحيد صدوق ، ص 277

298