اگر شما بگوييد : چرا موجودات عالم مادّه هر كدام در زمانى پيدا مىشوند و حال آن كه خدا تام الفاعلية است و اراده ازلى خداوند علّت وجود اين عالم است ، پس چرا اراده خدا كه از ازل هست من حالا به وجود آمده ام ؟ جوابش اين است كه خداوند نسبت به من هم قبل از وجودم از ازل علم و اراده داشته است و اراده او حادث نيست ، زيرا خداوند محلّ حوادث نيست ، منتها « قابل » كه من باشم شرايط وجودى كه برايم لازم است محقّق نبود . من چون مادّى هستم يك شرايط مادّى لازم دارم تا موجود شوم ، من اگر بخواهم موجود شوم بايد پدرم باشد و مادرم هم باشد و آنها نيز اگر بخواهند موجود شوند پدر و مادرشان بايد موجود شوند . به عبارت ديگر عالم مادّه داراى حركت است و حركت امر تدريجى است ، مراتب ماقبل و مابعد دارد . ذاتى حركت اين است كه گذشته و حال و آينده دارد ، و اجزايش در آنِ واحد با هم جمع نمىشوند . براى شما مثالى مىزنم كه مطلب روشن شود :
فرض كنيد كه شما پايين پله ايستاده ايد و تصميم داريد به پشت بام برويد ، شما از اوّل اراده رفتن به پشت بام را كرده ايد و همين اراده شما را به پشت بام مىبرد ، اما چون رفتن به پشت بام توقّف به طى پله دهم دارد و طى پله دهم ممكن نيست مگر اين كه پله نهم طى بشود و پله نهم هم طى نمىشود مگر اين كه پله هشتم طى شود ، يعنى بايد از پله اوّل شروع شود تا به پله دهم برسد ، پس صرف اراده شما براى اين كه روى پشت بام باشيد علّت تامه براى بودن شما روى پشت بام نمىشود ، بلكه شرايط و مُعِدّات مادّى دارد و شرايط آن هم طى ده پله است و طى هر پله اى موقوف به طى پله قبلى است . بنابراين وجود شما در روى پله پنجم مثلاً كه تأخير مىافتد براى اين است كه آن چهار تا پله از اجزاى علّتش مىباشند ، و تا اين علّت كاملاً موجود نشود معلول موجود نمىشود . پس در موجودات مجرّد علّت تامّه وجودشان اراده حق است و حالت منتظره ندارند ، اما در موجودات

233