اگر انسان از بدن طبيعى جدا شد و در عالم برزخ و قيامت رفت ، آن وقت ديگر تجرّد نفس انسان خيلى قوى مىشود ، چنان كه مثلاً در آنجا تصور مرغ بريان كرده بكنيد پيش شما حاضر مىشود ، و لذا خالق مىشويد چون مجرّد از مادّه شده ايد .
فاعليت الهى معنايش اين است كه يك چيزى را از نيستى محض به وجود بياورد و مصداق كامل آن ذات بارى تعالى است ; چون خداوند به صرف اراده ، تمام عالم را موجود كرده ، و مصداق نازل آن هم كه مقدارى فهمش براى ما آسان باشد جان ماست ، جان ما به همان اندازه اى كه تجرّد از مادّه دارد به همان اندازه فاعليت الهى دارد ، يعنى مىتواند ايجاد كند .
در روايت دارد كه روز قيامت خداوند خطاب مىكند به بنده كه من تو را مثل خودم قرار دادم ، من به اشياء مىگفتم : « كن فيكون » ، يعنى من اراده مىكردم يك چيزى موجود بشود موجود مىشد ، تو هم اگر اراده كنى چيزى را موجود مىشود . يك وقت هم هست كه در اين عالم يك آدمى براى خودش يك نفس خبيثى درست كرده باشد كه مناسبش مار و عقرب است ، پس مار و عقرب را خودِ اين آدم درست مىكند ، اين بستگى دارد به اين كه خودش را چگونه ساخته باشد .
به هرحال فاعل الهى آن است كه از نيستىِ محض چيزى را به وجود مىآورد ، اين ديگر حركت ندارد ، شما همين طور كه اينجا نشسته ايد كوه طلايى تصور مىكنيد ، اين يك حركت نيست . خدا « فاعل لا بمعنى الحركات و الآلة » است ، فاعليتش فاعليت الهى است كه به صرف اراده موجود مىكند ، نه مثل فاعل حركت كه بنّا دست را حركت مىدهد و گچ و آجر را روى هم مىگذارد ، بنّا به وسيله آلات و ابزار بنّايى كار مىكند ، اما خدا اين چنين نيست كه به وسيله آلات كار كند ، بلكه به صرف اراده موجود مىكند ، اگر گفته شود فاعليت خدا به واسطه آلت است ، بايد پرسيد اين آلت را كى خلق كرده است ؟ ! اگر بگوييد اين آلت را خدا به وسيله يك آلت ديگر خلق كرده ، لازمه آن تسلسل است ; و اگر بگوييد نه اين آلت را

213