مثلاً كسى پيش شما مىگويد : مىدانيد در شيراز عالِمى هست و مردم به او ارادت دارند ؟ شما اگر چنانچه با آن عالم سابقه نداشته باشيد از گفته اين شخص اجمالاً اطلاع پيدا مىكنيد كه در شيراز عالمى با اين صفات و اين كمالات هست ، اين « شناخت » نيست بلكه « علم » يا « يقين » است ; اما ممكن است وقتى كه مشخصات آن عالم را مىگويد شما او را بشناسيد ; ولى دانستن شناختن نيست .
علم عبارت است از احاطه اى كه انسان نسبت به مسائل كلى پيدا مىكند . البته علمى كه اينجا مىگوييم غير از علم امروزى است كه فلسفه را با علم فرق مىگذارند ، علم يعنى دانايى ( دانستن ) و اين شناخت نيست . ( 1 ) در مورد مثال بالا شناخت هنگامى است كه من شخصاً با آن عالم برخورد داشته باشم و او را با همه صفات و مشخصاتى كه دارد يافته باشم ; اخلاق ، رفتار و روش و معاشرتش را ديده باشم و از رفتار او به روحياتش پى برده باشم و . . . وقتى همه اينها محقّق باشد آن وقت مىگويم من او را مىشناسم و نسبت به او شناخت دارم ، و اين غير از آن است كه اجمالاً بدانم چنين عالمى در آن شهر وجود دارد .
« التّصديق به » يعنى در قلبم باورم آمده باشد و او را يافته باشم و در حقيقت خداى تبارك و تعالى را در درون ذاتم با صفات و كمالاتى كه دارد يافته ام ، و اين مرحله كمى نيست . از حضرت على ( عليه السلام ) پرسيدند : « هل رأيت ربّك ؟ » تو خداى خودت را ديده اى ؟ فرمود : « ما كنت اعبد ربّاً لم اره » ( 2 ) من خدايى را كه نديده باشم هرگز ستايش نكرده ام ; سپس مىگويد : البته او را با چشم نديدم بلكه او را با حقايق ايمان يافتم . براى اثبات وجود حق تعالى متكلّمين و فلاسفه اسلامى از راههاى

1 - لازم به يادآورى است كه علم به معناى احاطه به مسائل كلى ، معادل آن در انگليسى Knowledge است ; در صورتى كه علم به معناى دانستنيهاى تجربى ، معادل آن Science است ; و ميان اين دو فرق است . 2 - كتاب التوحيد ، ص 109 ; و بحارالانوار ، ج 4 ، ص 44

134