نخواهد كرد ; بلكه عقل ما را هدايت مىكند كه اين همه نظم و شگفتى در عالم ، بدون وابستگى به يك كانونى كه علم و قدرت و حكمت بى نهايت دارد ممكن نيست خودبه خود به وجود آيد . قرآن مىگويد كافران مىگفتند : ( و قالوا ما هى الاّ حياتنا الدّنيا نموت و نحيا و ما يهلكنا الاّ الدّهر ) ( 1 ) زندگى نيست مگر زندگى همين دنيا ، و روزگار است كه ما را هلاك مىكند ; ( و قالوا ان هى الاّ حياتنا الدّنيا و ما نحن بمبعوثين ) ( 2 ) زندگى فقط در اين دنياست و بعث و برانگيختگى هم در كار نيست .
به هرحال عرض شد كه ما از چيزى كه غرق در آن هستيم غفلت داريم . انسان كسى است كه اگر آن ساختمان را مىديد باور نمىكرد كه بدون علم و قدرت و حيات موجود شده باشد ، اما چون غرق در عالم است و هرچه مىبيند موجودات مادّى است تصور مىكند كه غير از مادّه چيزى وجود ندارد ، در صورتى كه يك كانون بى نهايت علم و حيات و قدرت و اراده و حكمت محيط به عالم است و تمام اين عالم نسبت به او يك وجود كوچكى است ، مانند روح كه محيط به بدن انسان است و اگر از انسان گرفته شود جسدش بدون ارزش به كنارى مىافتد ، اما وقتى كه بر بدن احاطه داشته باشد چشم و گوش و دست و پا همه تحت فرمان او هستند . شاعر مىگويد : حق ، جان جهان است و جهان جمله بدن .
خلاصه اين كه ما غرق در جلوه ها و آثار حق تعالى هستيم و مثل ماهى كه غرق در آب است و مىگويد آب چيست ، ما نيز غرق جلوه هاى خداوند هستيم ولى از وجود خدا غافل مىشويم ; به حضرت على ( عليه السلام ) نسبت مىدهند كه فرموده اند : « ما رأيت شيئاً الاّ و رأيت الله قبله و فيه و معه " يا " و بعده » ( 3 ) هيچ چيز را نديدم مگر

1 - سوره جاثيه ، آيه 24 2 - سوره انعام ، آيه 29 3 - مصباح الانس فنارى ، چاپ سنگى ، ص 6 ; و شرح مقدمه قيصرى آشتيانى ، ص 574

126