حواسّ باطنى مىرسد ، و بعد از آن مرحله عقل كامل پيدا مىكند . ( 1 ) اين نظر صدرالمتألهين است ، و همين جور هم بايد باشد ، براى اين كه اگر روح يك موجود جداى از بدن و بدن يك موجود جداى از روح باشد ، اينها دو تا مىشوند و هيچ گاه به يك حقيقت تبديل نخواهند شد ; در صورتى كه ما هر كدام يك حقيقت هستيم ، يعنى روح همين صورت كامله بدن است و در اثر تكامل به اين مرحله رسيده است ، نظير سيب كه از جاى ديگرى نمىآيد به درخت بچسبد بلكه محصول خود درخت است ، منتها محصول عالى آن است و پس از رسيدن از آن جدا مىشود .
نفخ روح در حضرت آدم تدريجى بود يا آنى ؟
در هر صورت حضرت آدم هم شايد اين جور بوده است . يعنى بدنى كه از گل درست شده ممكن است در اثر عوامل طبيعى و جوّ محيط طورى شده باشد كه حركت تكاملى و مراحل نفس مجرّد در آن پيدا شده است . و ممكن هم هست كه اين جهشش آنى باشد ، نظير آن پرندگانى كه حضرت عيسى بإذن اللّه ايجاد مىكرد ، و اين اعجازى است كه قرآن از حضرت عيسى ( عليه السلام ) نقل مىكند و كسى از نظر دينى نمىتواند آن را منكر شود . ممكن است نسبت به حضرت آدم هم همين طور بوده است ، يعنى يك دفعه يك نفس مجرّد كامل در او ايجاد شده به طورى كه قوّه عقل هم داشته باشد ، و شايد عبارت حضرت اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) اين جهت را بفهماند كه جهشش آنى بوده است و مثل خلقت ما نباشد كه بتدريج روحمان ايجاد مىشود ; يعنى اوّل بچه در شكم مادر يك انسان كامل نيست و قوه عقل و تميز ندارد ، ابتدا حسّ لامسه در او پيدا مىشود و بعد ساير حواسّ ، تا آن وقت هم كه به دنيا مىآيد هنوز عقل و تميز ندارد ، شايد از يك حيوان هم ادراكاتش

1 - اسفار ، ج 8 ، ص 347

311