كالبد جريان يابد ; منظور اين است كه خدا وقتى روح را در آدم ايجاد كرد ، چنين نبود كه در يك نقطه خاصى باشد ، روح و جان وقتى كه در كالبد وارد شود در همه جا هست .
آراء فلاسفه در مورد روح در مسأله روح سابقاً بحثى داشتيم كه عده اى از فلاسفه عقيده داشتند كه روح « روحانية الحدوث و روحانية البقاء » است ، يعنى از همان اوّل كه ايجاد مىشود مجرّد است و تا آخر هم مجرّد باقى مىماند ; عده اى ديگر مىگفتند : روح « جسمانية الحدوث و جسمانية البقاء » است ، يعنى از آغاز ايجاد شدن جسم است و تا آخر هم جسم باقى مىماند و مىگفتند : روح ، جسم لطيفى است مثل روغن كه در كنجد است . ولى مرحوم صدرالمتألهين بر اين عقيده بود كه روح « جسمانية الحدوث و روحانية البقاء » ( 1 ) است ، يعنى روح محصول عالى مادّه است منتها به مرحله تجرّد مىرسد و همين مادّه در اثر تكامل ، اوّلين مرحله تجرّد را پيدا مىكند و بتدريج در تجرّد كامل تر مىشود تا وقتى كه مجرّد كامل شود و از بدن جدا گردد ; مانند وقتى كه ميوه مىرسد و از درخت جدا مىگردد . مرگ طبيعى انسان به همين است كه روح كه ميوه رسيده بدن است از آن جدا مىشود . ايشان عقيده شان اين است كه همين مادّه در اثر تكامل تلطيف مىشود و بعد به صورت تجرّد درمى آيد ، نظير آبى كه گل آلود است و پس از نشستن گلها كاملاً صاف مىشود ; بچه اى كه در شكم مادر است در اثر تكامل وقتى به چهار ماه رسيد ، نخستين مرحله تجرّدى كه در او پيدا مىشود حس لامسه است و حالت انقباض و انبساط پيدا مىكند ، كم كم ساير حواسّ ظاهرى در او پيدا مىشود ، بعد نوبت به

1 - اسفار ، ج 8 ، ص 347

310