چه عالم مادّه مىشود . و اين كه حضرت مىفرمايد : « آب به هم برخورد و در اثر آن زمين و آسمان خلق شد » مراد اين است كه آن عالم عقول در اثر كسب فيض كه از حق تعالى مىكنند ، خودشان افاضه دارند و از افاضه آنها عالم مادّه كه زمين و آسمانهاست خلق شده است . فلاسفه چنين توجيهاتى كرده اند . اگر كسى اهل مطالعه باشد در شرح نهج البلاغه ابن ميثم ( 1 ) نظر فلاسفه را نقل كرده است ، ما حالا نمىتوانيم بگوييم كه تا چه اندازه درست يا نادرست است ، بالاخره بيانات مفصّلى دارند .
نظريات ديگران در اين مورد البته نظريات ديگرى نيز راجع به خلقت موجودات مادّى گفته شده است ، ( 2 ) از جمله اين كه مادّه خورشيد و ستارگان و زمين و . . . مادّه مُذاب ، داغ و گرم و روان و متحرّكى بوده كه در اثر شدّت حركت ، قطعه هايى از آن مادّه مذاب جدا شده و اين قطعه ها به صورت زمين و ماه و . . . كه در منظومه شمسى است در آمده است . همين زمين ما كه يكى از ستارگان خورشيد است يك قطعه اى از همان مادّه مذابى است كه از آن جدا شده و بعد در اثر مرور زمان پوسته روى آن منجمد شده و به صورت زمين در آمده است . پس منظور از آب مادّه مذاب روان است .
يك چنين نظريه اى اجمالاً براى خلقت آسمان و زمين ذكر شده و منافات ندارد با آن حرفى كه متكلّمين سابق مىگفتند كه مادّه تمام عالم مادّه به اصطلاح « اجزاء لايتجزّى » است كه ذيمقراطيس مىگفته است و بعداً به آن اتم گفتند و مىگويند اتم مركّب از الكترون و پروتون است ; زيرا آن مادّه مذاب مركّب از همين

1 - شرح ابن ميثم ، ج 1 ، ص 138 2 - براى آگاهى بيشتر از نظريات علما درباره خلقت موجودات مادّى به شرح ابن ميثم ، ج 1 ، ص 138 - 155 رجوع شود .

249