در آنها بكنيم ، چون خداوند بر همه چيز قادر است ممكن است آب را خلق كند و به همين ترتيب از آب زمين و آسمانها خلق شود . بنابراين متكلّمين ظاهر اين الفاظ را اخذ كردند .
شايد فلاسفه نمىتوانسته اند اين مطلب را هضم كنند ، لذا مجبور شدند آن را توجيه كنند ; و من اگر بخواهم تفصيل توجيه فلاسفه را براى شما بگويم طولانى مىشود و شايد مفيد هم نباشد . اما اجمالش اين است كه مىگفتند ما دو عالم داريم : يكى عالم خلق ، كه عبارت از عالم مادّه است ; و ديگر عالم امر ، كه عبارت از عالم مجرّدات است .
آيه شريفه هم مىگويد : ( الا له الخلق و الامر ) ( 1 ) از براى خداست خلق و امر ، مىگفتند : در اين آيه مراد از « خلق » يعنى عالم طبيعت ، و مراد از « امر » يعنى عالم مجرّدات ، و به اين علّت عالم امر مىگويند كه به صرف امر حق تعالى موجود مىشود و حالت منتظره اى ندارد ، بر خلاف عالم مادّه كه احتياج به گذشت زمان دارد ; زيرا عالم طبيعت مسبوق به مادّه و مدّت است . هر يك از موجودات عالم مادّه كه بخواهد موجود شود بايستى كه شرايط مادّى و شرايط زمانى آن محقّق شود .
بنابر توجيه اينان در آنجا كه حضرت مىفرمايد : « خداوند يك فضاى وسيعى را خلق كرد » مراد از فضاى وسيع عالم عقول و مجرّدات است ، از آن جهت كه عالم عقول و مجرّدات از جهت وجودى خيلى وسعت دارد . و اين كه بعد مىگويد : « در اين فضاى وسيع باد خلق شد » مراد از باد همان امر حق است ، از باب اين كه همين طور كه باد سريع است و نفوذ دارد امر حق هم نفوذ دارد . و مراد از آب فيض حق تعالى است ; فيض حق كه شامل تمام عوالم وجود چه عالم عقول و

1 - سوره اعراف ، آيه 54

248