را حضرت ذكر كرده اند و . . . در اينجا هم حضرت مىفرمايد :
« ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ فَتْقَ الْاَجْواءِ . . . » ( پس از آن خدا جوّها و آب و باد و آسمان و زمين را خلق كرد . ) در كلام عرب « ف‌ » و « ثمّ » هر دو براى ترتيب است ، منتها اگر چيزى بلافاصله مرتّب بر ديگرى باشد « ف‌ » مىآورند ، و اگر يك چيزى با فاصله مرتّب بر ديگرى باشد « ثمّ » مىآورند . بنابراين ظاهر كلام حضرت اين مىشود : آن قسمتى كه بعد از « ثمّ » واقع شده از شكافتن فضا و خلقت آب و آسمان ، خلقت آنها بعد از خلقت بادها و كوهها باشد ، و چون « ثمّ » آورده يعنى خيلى بعد از آنها خلق شده ، در صورتى كه اين طور نيست و خلقت آسمان و زمين قبل از كوههاست ; اما بيشتر شارحان ذكر كرده اند ( 1 ) كه درست است معمولاً « ف‌ » و « ثمّ » براى ترتيب مىآيد ، اما گاهى اوقات ترتيب به حسب ذكر است ، يعنى در مقام بيان كردن است ، چون اين مطلب متأخّر از مطلب جلو بيان شده صحيح اين است كه « ف‌ » يا « ثمّ » بياوريم .
در واقع اين طور مىشود : بعد از آن كه آن مطلب را گفتيم حالا اين مطلب را مىگوييم ، نه آن كه خلقتى كه حالا مىخواهيم بگوييم بعد از خلقت هاى قبلى است . پس تحقّق مفاد اين جملات بعد از مفاد آن جمله ها نيست ، بلكه تنها ذكرشان بعد از آنهاست ، زيرا پس از اين كه حضرت ذات و صفات خدا را بيان كرد و در ضمن نيز بعضى از انواع خلقت را ذكر كرد آنوقت مىفرمايد : حالا مطلب تازه اى را مىخواهيم بگوييم ; پس اين « ثمّ » براى تراخى به حسب ذكر در كلام است نه واقع و خارج .
مادّه اوّليّه اين عالم چه بوده ؟
در اينجا اوّل اجمال فرمايشات حضرت را ذكر مىكنم و سپس تفصيل آن را

1 - منهاج البراعة ، ج 1 ، ص 371 ; شرح ابن ابى الحديد ، ج 1 ، ص 84 ; و شرح ابن ميثم ، ج 1 ، ص 138

246