مكانى و امتداد زمانى ; و مرادش به امتداد همان « بُعد » است . بنابراين هر موجودى با حفظ تمام خصوصيات مادّى و دو بعد مكانى و زمانى مخصوص به خود مورد علم و اراده حق تعالى مىباشد ، و اگر ابعاد زمانى و مادّى آن گرفته شود چيز ديگر خواهد شد .
در هر صورت برگرديم به اصل خطبه . اگر در جمله : « احال الاشياء لاوقاتها » كلمه « احال » باشد ، يعنى خدا تحويل و تغيير داده است موجودات را « لاوقاتها » يعنى هر كدام را در يك زمانى موجود كرده كه شرايط مادّى و زمانى آن موجود شود . بعضى هم گفته اند « اَحالَ » متعدّىِ « حالَ » و به معناى « جست » است ; « حالَ زيد على الفرس » يعنى زيد روى اسب جست . « اَحالَ » يعنى سبب جستن شد يعنى جهاند ; خداوند مثل اين كه هر چيزى را سر زمانش جهانده است . و اگر « اجال » باشد ، يعنى جولان داد و تغيير و حركت داد . اگر « اجّل » باشد ، از مادّه « اَجَل » است يعنى براى هر كدام از موجودات وقتى قرار داد ، « اَجَل » به معناى مدّت است . اگر « احلّ » باشد ، يعنى آن چيز را خداوند سر زمان و وقتش نازل كرد .
پيش از اين گفتيم در نسخه هايى از نهج البلاغه هر چهار صورت « أجّل ، أحال ، أحَلّ و أجال » نقل شده است . هر كدام از اين چهار عبارت باشد مسأله حركت را مىفهماند . موجودات مادّى مسبوق به حركت و زمانند ، يعنى شرايط مادّى و زمانى بايد موجود باشد تا وجود پيدا كند .
سازش بين اجزاى مخالف عالم « وَلائَمَ بَينَ مُخْتَلِفَاتِهَا » ( و خداوند بين مختلفات اين عالم التيام داده است . ) در عبارت « لاََمَ » هم خوانده شده كه اگر اين طور باشد مجرّد است ، و اگر « لائم » باشد از باب مفاعله است ; يعنى خداوند التيام داده است بين مختلفات اين عالم .

236