وابسته به يك اراده حق است . قرآن مىفرمايد : ( و ما امرنا الاّ واحدة كلمح بالبصر ) ( 1 ) نيست امر ما مگر يكى ، مانند چشم به هم زدن .
امر خداوند يكى بيشتر نيست . خداوند متعال از ازل به همه چيز اراده كرده و به همه چيز علم دارد و به همه ريز و درشت اين عالم كه بتدريج موجود مىشود آگاه است ، حتى به كوچكترين حركات و سكنات و امورى كه به ذهن ما خطور مىكند علم دارد . اما چطور شده است كه اينها حالا موجود شده اند ؟ براى اين است كه اراده حق تعالى علّت تامّه نيست ، بلكه قابل بايد مستعد شود تا موجود شود . اراده باطنى شما و طى نُه پله شما را به پله دهم مىرساند . شرايط وجود ما مادّى و زمانى است و زمان در ذاتش تدريج دارد و اجزائش در آنِ واحد جمع نمىشود .
بُعد چهارم موجودات مادّى از ديدگاه صدرالمتألهين البته اين را به شما بگويم كه زمان يك چيز زائد بر شىء نيست . من يك روز عبارتى از مرحوم صدرالمتألهين در درسهاى نهج البلاغه نقل كردم كه از كلمات خيلى بزرگ آن مرحوم در سيصد و پنجاه سال پيش است و ايشان معاصر دكارت بوده و البته با دكارت ارتباط نداشته است ; يك فيلسوف شرقى كه در كهك قم حدود سيصد سال پيش اسفار مىنوشته مىگويد :
اجسام عالم مادّه دو بُعد دارند : بعد مكانى و بعد زمانى ; بعد مكانى ، طول و عرض و عمقى است كه اجسام دارند ، هر موجود مادّى طول و عرض و عمق دارد ، آنوقت ايشان زمان را بعد جسم و ذاتى جسم مىداند ، ما جزء ذاتمان است كه در اين زمان باشيم ; يعنى اگر من هزار سال پيش بودم ديگر من نبودم . ايشان به اين شكل تعبير مىكند كه « فللجسم امتدادان » يعنى جسم دو امتداد دارد : امتداد

1 - سوره قمر ، آيه 50

235