چگونگى خلقت جهان هستى « اَنْشَأَ الْخَلْقَ اِنْشاءً » ( خداوند خلق را ايجاد كرده است يك نحو ايجاد خاصّى . ) از اينجا حضرت مىخواهد بفرمايد كه فاعليت خدا چگونه است . انشاء و ايجاد به اين معنى است كه چيزى نباشد و آن را موجود كنند . با اين تعريف ، ساختن يك ساختمان ايجاد نيست ; زيرا بنّا خانه را ايجاد نمىكند و دليلش هم اين است كه سنگ و آجر و آهن و گچ و . . . را تنها روى هم گذاشته و آنها را جابجا كرده است ، اما خداوند خلق را از كتم عدم به عرصه وجود آورده است . « انشأ الخلق » يعنى خدا ايجاد كرده است خلق را ، و عالم را از كتم عدم به عرصه وجود آورده است . مثال نازل انشاء و ايجاد همان تصورات نفس است كه نفس آنها را موجود مىكند .
« وَابْتَدَأَهُ ابْتِداءً » ( و چيزى را كه نبود خداوند موجود كرد . ) نه اين كه يك چيزهايى بود و آنها را به هم وصل كرد . موجودات عالم مادّه فاعليتشان به اين است كه بودها را روى هم مىگذارند و آنها را جابجا مىكنند ، اما خداوند ابتدائاً اشياء را به عرصه وجود مىآورد .
« بِلاَ رَوِيَّة أجالَهَا » ( بدون اين كه فكرى به كار برده باشد . ) خلق كردن خداوند مثل خلق كردن ما نيست كه وقتى بخواهيم چيزى را موجود كنيم درباره آن فكر مىكنيم ; مثلاً بنّا اطاقى را كه مىخواهد بسازد نخست تصور مىكند و سپس تصديق به فايده آن مىكند كه آيا ساختن اين اتاق سودى دارد يا خير ، و بعد از تصديق به فايده نسبت به اين كار شوق پيدا مىكند ، هرچند به خاطر سودى كه از ساختن آن براى ديگرى به دستش مىرسد ، بعد از آن

224