گفته اند : « الممكن من ذاته ان يكون ليس و من علّته ان يكون ايس » ( 1 ) يعنى ممكن چيزى است كه در ذات خودش نيستى نهفته است ، اين گونه نيست كه اگر علّت نداشته باشد موجود شود بلكه از ناحيه علّت وجود پيدا مىكند . پس بر حسب ذاتش اگر علّت نباشد نيست و داراى عدم است البته نه عدم زمانى ، لازم نيست كه يك زمانى نبوده و بعد موجود شده باشد ، بلكه بسا از ازل به حق تعالى وابسته بوده اما در عين حال چون ممكن الوجود است ، به حسب ذات ، عدم در آن راه دارد ، اين را حدوث ذاتى مىگويند .
« موجود لا عن عدم » يعنى خداوند حادث ذاتى نيست ، و « كائن لا عن حدث » يعنى خداوند حادث زمانى نيست .
معلول بودن مستلزم عدم زمانى معلول نيست اين را من بارها تكرار كرده ام ، يك قدرى براى اشخاص سنگين است كه چگونه ممكن است بگوييم : معلولى معلول حق تعالى است مع ذلك از ازل هم همراه او بوده ; زيرا در ذهن ما اين طور خطور مىكند كه اگر يك چيزى مخلوق شد ، بايد مسبوق به عدم زمانى باشد ، يعنى مدّتى نباشد بعد بود شده باشد ، در صورتى كه ممكن است يك چيزى مخلوق خدا باشد و از ازل هم با حق تعالى باشد ; اين كه ما عالم مادّه را مسبوق به عدم زمانى مىبينيم ، براى اين است كه يك شرايط زمانى و شرايط مادّى بايد براى هر يك از ما موجود باشد تا موجود شويم ، مثلاً براى اين كه فرزندى بهوجود بيايد بايد پدر و مادرى باشد ، ازدواج و مقدّمات ازدواجى باشد ، تا يكى از ما موجود شود ، لذا احتياج به علل مادّى و زمانى داريم ، اما موجودات مجرّد مثل عقول كه فلاسفه قائل اند - از روايات هم استفاده مىشود ( 2 ) و شايد

1 - به شرح منظومه سبزوارى ، ص 80 رجوع شود . 2 - منهاج البراعة ، ج 1 ، ص 382 ميان روايات جمع كرده است .

201