با اين منطق محسوس و متّكى به واقعيت مبارزه كند كه آماده كردن انسانها براى چنين فعاليّت امرى است ممكن و صحيح ، بلكه بايد بگويد لزوم رسانيدن انسان به انسانيّت ، يك امر ضرورى است . اين پيشنهاد علمى و عملى ، نه قانون عليت را مختلّ مىسازد و نه مخالف خواستهء خداوند هستى آفرين است ، بلكه انسان را به عظمت و نيروى شخصيتش آگاه مىسازد و به او مىفهماند كه شخصيت آدمى بدون اين كه بتواند يك كاه ناچيز را بوجود بياورد ، اين قدرت را دارا است كه در انگيزگى موجودات و پديده‌هاى جهان عينى به سود تكاملى خويش تصرف كند و با نظر به هدفهاى عالىاش كوه را كاه و كاه را كوه بنمايد . او مىتواند با تعليم و تربيت صحيح ، از قرار گرفتن در جاذبيّت سودجويى و خودخواهى و شهرت طلبى و انتقام جويى و شهوت پرستى رها شده ، حقيقت خواهى را عامل محرّك خود قرار بدهد . پس معمّاى جبر و اختيار در رسالت انسانى باين ترتيب گشوده مىشود : رهايى از انگيزگى عوامل پست و ورود به منطقهء تأثير عوامل عالى . اين موضوع از ديدگاه رسالت انسانى كاملا حل و فصل شده است .
باز همين رسالت انسانى تأكيد ميكند كه بايستى راه انديشه و تحقيق علمى و فلسفى و دينى در بارهء موضوع جبر و اختيار براى هميشه باز بوده باشد ، نه براى اين كه اصل فوق ( رهايى از عامل پست براى تأثر از عامل عالى ) دگرگون خواهد شد ، بلكه براى توسعهء ديدگاه معرفتى ما كه هزاران نتيجهء سازنده را در بر دارد .
ممكن است گفته شود : جبرهاى نمايشى چه معنا دارد مىگوئيم : در مقابل اصل فوق ، هر فلسفه و علمى كه دست و پاى آدمى را از پويندگى باز بدارد ، نمايشى از جبر است كه به هيچ واقعيتى تكيه نمىكند . همچنين منظور از جبرهاى نمايشى ، سلطه و خشونتى است كه اجزاء و قوانين جهان عينى براى آدمى نمودار مىسازد و شخصيت او را به وحشت مىاندازد كه آيا من مىتوانم در مقابل محيط و وراثت و ساير عوامل طبيعى و اجتماعى ، آزادى داشته باشم اين نمايش خطرناك با توجه به عظمت و نيروى شخصيت انسانى از بين مىرود و مىبيند كه او بدون اين كه براى ايجاد و اعدام واقعيات عينى قدرتى داشته

67